دوره 8، شماره 2 - ( تابستان 1401 )
جلد 8 شماره 2 صفحات 195-184 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Sabaghinejad Z, Khalaf Kabomeir A, Fakhri A. Relationship Between Critical Thinking and Information Seeking Behavior on the Web in Postgraduate and Doctoral Students. JMIS 2022; 8 (2) :184-195
URL: http://jmis.hums.ac.ir/article-1-368-fa.html
URL: http://jmis.hums.ac.ir/article-1-368-fa.html
صباغی نژاد زیور، خلف کعب عمیری عبدالرضا، فخری احمد. رابطه تفکر انتقادی و رفتار اطلاع‌یابی در وب در دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز. اطلاع‌رسانی پزشکی نوین. 1401; 8 (2) :184-195
گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی، دانشکده پیراپزشکی، دانشگاه علوم‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز، اهواز، ایران.
متن کامل [PDF 4818 kb]
(817 دریافت)
| چکیده (HTML) (2689 مشاهده)
References
متن کامل: (1679 مشاهده)
مقدمه
ظهور اینترنت و امکانات وابسته به آن همچون وب، به نشر و تولید هرچه بیشتر اطلاعات و تبادل آن کمک کرده و استفاده از این رسانه در فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی جایگاه خاصی یافته است و دانشجویان برای موفقیت در یافتن اطلاعات موردنیاز، نیازمند به‌کارگیری مهارت‌های مربوط به تفکر انتقادی، چون استدلال، ارزشیابی و تجزیهوتحلیل هستند [1]. صاحب‌نظران آموزش عالی معتقدند که در عصر حاضر به‌جای تدریس حقایقی که به‌سرعت کهنه و قدیمی می‌شوند به تقویت تفکر انتقادی در تمامی سطوح آموزش نیاز است [2]. این کار موجب می‌شود دانشجویان آگاه باشند که چگونه ایده‌ها و استدلال‌هایشان را مورد‌بررسی قرار دهند. تفکر جهت رفع نیاز اطلاعاتی لازم است و برای این امر فرد باید از ویژگی‌ها و توانایی سیستم جست‌وجوی اطلاعات آگاه باشد [1]. وقتی افراد در موقعیت‌های حرفه‌ای عملکردی قرار می‌گیرند، تفکر انتقادی یک مهارت کلیدی است [3]. تقویت چنین مهارت‌هایی مستلزم دریافت آموزش‌هایی در این زمینه است [4]. از‌این‌رو لازم است نظام آموزش عالی کانون توجه خود را به‌جای تولید صرف محتوا، به فرایند و مهارت‌های تفکر انتقادی معطوف کند [5]. همچنین می‌بایست دانشجویان به‌جای اینکه تنها به حفظ اطلاعات بپردازند، مهارت خویش را در تفکر و استدلال افزایش دهند [6].
به‌رغم اهمیت تفکر انتقادی به‌عنوان ابزاری اساسی برای یادگیری، توانایی دانشجویان در استفاده از مهارت‌های تفکر انتقادی اندک است [6]. در اکثر تحقیقاتی که در‌زمینه بررسی میزان رشد مهارت‌های تفکر انتقادی در دانشجویان سال‌های اول و آخر دانشگاه انجام شده است، مهارت تفکر انتقادی دانشجویان سال آخر نسبت به دانشجویان سال اول تفاوت چندانی نداشته و بیانگر ضرورت جهت‌گیری بیشتر به سمت تفکر انتقادی است [7].
تفکر انتقادی برپایه اطلاعات به تجزیهوتحلیل و کاربرد اطلاعات می‌پردازد و بر همین اساس با کشف قوانین علمی و ارائه نظریه‌های جدید به روند تولید علم شدت می‌بخشد. بنابراین به نظر می‌رسد بررسی 2 متغیر رفتار اطلاع‌یابی و تفکر انتقادی دانشجویان تحصیلات تکمیلی و عوامل مؤثر بر آن‌ها و بررسی رابطه بین این 2 متغیر در جامعه موردمطالعه و نتایج مترتب بر آن، بتواند وضعیت رفتار اطلاع‌یابی دانشجویان را بهبود بخشد. با توجه به اهمیت تفکر انتقادی و ارتباط مؤثری که می‌تواند با فعالیت‌های مختلف، ازجمله فعالیت‌های مربوط به اطلاع‌یابی در وب داشته باشد، پژوهش حاضر بر آن است تا رابطه تفکر انتقادی و رفتار اطلاع‌یابی در وب را در دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز بررسی کند.
جهت بررسی رفتار اطلاع‌یابی از الگوی الیس استفاده شد. ابعاد این الگو به شرح زیر است:
1. آغاز: در هر پژوهش و یا برای پاسخ‌گویی به هر نیاز اطلاعاتی، اولین قدم شناسایی منابع اطلاعاتی است.
2. پیوندیابی: پیوندیابی اغلب به‌منظور شناسایی منابع جدید اطلاعات به کار می‌رود.
3. مرور: مرور شامل ملاحظه و یا مطالعه اطلاعات تازه و ارجاعات منابع بازیابی‌شده است.
4. تمایزیابی: منظور فعالیت‌هایی است که به هنگام ارزشیابی اطلاعات، مبنای قضاوت جست‌وجوگر قرار می‌گیرد.
5. نظارت: منظور از نظارت، انجام فعالیت‌هایی آگاهانه در یک موضوع پژوهشی است که ازطریق ارتباط با منابع اطلاعاتی حاصل می‌شود.
6. استخراج: شامل شناسایی منابع اطلاعاتی مربوط است.درواقع دقیق بودن و گزینش منابع اطلاعاتی را دربر می‌گیرد.
7. تأیید: این ویژگی صحت و درستی اطلاعات بازیابی‌شده را بررسی می‌کند.
8. اتمام: این ویژگی به جمع‌بندی تمام مطالب بازیابی‌شده از جست‌وجوی نهایی می‌پردازد [8, 9, 10].
براساس آیین‌نامه آموزشی تحصیلات تکمیلی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، کلیه دانشجویان تحصیلات تکمیلی موظف‌اند، در ابتدای نیم‌سال اول آموزش خود استاد راهنمای پایان‌نامه را انتخاب کنند و تا پایان نیم‌سال دوم اقدام به تهیه پروپوزال پژوهشی به‌منظور اجرای پایان‌نامه خود کنند. بنابراین نیاز دانشجویان تحصیلات تکمیلی به یافتن و ارزیابی اطلاعات از منابع مختلف (چاپی و الکترونیکی) در بازه زمانی مشخص بیشتر به چشم می‌خورد. از طرفی صرف در دسترس بودن اطلاعات نمی‌تواند مفید باشد، بلکه توانایی درک و تجزیهوتحلیل این اطلاعات است که حائز اهمیت است. تفکر انتقادی برپایه اطلاعات به تجزیهوتحلیل و کاربرد اطلاعات می‌پردازد و بر همین اساس با کشف قوانین علمی و ارائه نظریه‌های جدید به روند تولید علم شدت می‌بخشد.
با توجه به ماهیت محقق بودن دانشجویان، به‌خصوص دانشجویان تحصیلات تکمیلی و نیاز آن‌ها به ارزیابی اطلاعات از منابع مختلف (چاپی و الکترونیکی)، صرف در دسترس بودن اطلاعات نمی‌تواند مفید فایده باشد، بلکه توانایی درک و تجزیهوتحلیل این اطلاعات است که حائز اهمیت است. به نظر می‌رسد بررسی 2 متغیر رفتار اطلاع‌یابی و تفکر انتقادی دانشجویان تحصیلات تکمیلی و عوامل مؤثر بر آن‌ها و بررسی رابطه بین این 2 متغیر در جامعه موردمطالعه و نتایج مترتب بر آن، بتواند لزوم بهبود وضعیت رفتار اطلاع‌یابی و ارتقای سطح تفکر انتقادی دانشجویان را تأیید کند و در برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌ها از آن بهره‌برداری شود.
مواد و روش‌ها
پژوهش حاضر توصیفی و از نوع همبستگی بود و به روش پیمایشی انجام شد. پژوهش‌های همبستگی به 3 دسته همبستگی 2 متغیری، تحلیل رگرسیون، تحلیل ماتریس همبستگی با کوواریانس تقسیم‌بندی شده‌اند [11]. در پژوهش حاضر از همبستگی 2 متغیری استفاده شده است. جامعه آماری این پژوهش (1035 نفر: 755 نفر کارشناسی‌ارشد و 280 نفر دکتری تخصصی) دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد و دکتری تخصصی دانشگاه علوم‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز بود. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 280 نفر تعیین شد. روش نمونه گیری تصادفی طبقه‌ای بود که 180 نفر دانشجوی مقطع کارشناسی‌ارشد و 100 نفر دانشجوی مقطع دکتری بودند. 280 پرسش‌نامه توزیع شد و 230 پرسش‌نامه تکمیل شد (نرخ بازگشت 82 درصد). تفکر انتقادی با استفاده از آزمون مهارت‌های تفکر انتقادی کالیفرنیا و رفتار اطلاع‌یابی با استفاده از پرسش‌نامه مبتنی بر مدل رفتار اطلاع‌یابی الیس بررسی شد.
جهت بررسی تفکر انتقادی دانشجویان از آزمون مهارت‌های تفکر اتتقادی شامل 34 سؤال چند گزینه‌ای با یک پاسخ صحیح برای سنجش مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی شامل تجزیهوتحلیل (9 سؤال) ارزشیابی و استنباط (به ترتیب 14 و 11سؤال) استفاده شد. حداکثر نمره در این آزمون 34 است [12].
به‌منظور بررسی رفتار اطلاع‌یابی در وب از پرسش‌نامه استفاده شد. ابتدا با در نظر گرفتن پژوهش‌های رداد و همکاران و بیگدلی و پورموسوی سؤالات استخراج شدند و پس از تغییرات لازم نسخه اولیه پرسش‌نامه تهیه شد [11, 12 ,13]. روایی این پرسش‌نامه را اساتید گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی دانشگاه علوم‌پزشکی اهواز تأیید کردند. برای تعیین پایایی، 50 پرسش‌نامه در بین دانشجویان دانشگاه علوم‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز توزیع شد (به شرط عدم ورود مجدد). گزارش نهایی، آلفای کرونباخ 0/87 را نشان داد که نشان‌دهنده مناسب بودن ابزار جهت اجرا در پژوهش است. نسخه نهایی پرسش‌نامه با 41 سؤال و در 7 بعد شناسایی و آغاز (سؤالات 1 تا 6)، پیوندیابی (سؤالات 7 تا 13 )، مرور (سؤالات 14 تا 17)، تمایزیابی (سؤالات 18 تا 22)، نظارت (سؤالات 23 تا 24)، استخراج ( سؤالات 25 تا 33) و تأیید (سؤالات 26 تا 41) تنظیم شد. جهت تجزیهوتحلیل داده‌ها از نرم‌افزار SPSS نسخه 26 استفاده شد. همچنین از همبستگی، رگرسیون خطی و آزمون‌های تی گروه‌های مستقل و آنووا استفاده شد. به‌منظور رعایت اخلاق پژوهش پرسش‌نامه‌ها بدون نام بودند و کد اخلاق IR.AJUMS.REC.1398.936 از کمیته ملی اخلاق زیستی دریافت شد. برای بررسی نرمال بودن توزیع، از آزمون کولموگروف‌اسمیرنف استفاده شد. نتایج این آزمون در هر 2 متغیر رفتار اطلاع‌یابی در وب و تفکر انتقادی، در سطح اطمینان 95 درصد، معنی‌دار نیست و توزیع نرمال است.
یافته‌ها
جامعه پژوهش شامل دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد (64/3 درصد) و دانشجویان مقطع دکترای تخصصی (35/7 درصد) بود.
یافته‌ها نشان داد (با در نظر گرفتن حداقل 1 و حداکثر 5) میانگین رفتار اطلاع‌یابی در وب دانشجویان تحصیلات تکمیلی 3/24 و انحراف استاندارد آن 0/80 است. براساس مؤلفه‌های مدل رفتار اطلاع‌یابی در وب الیس، میانگین رفتار اطلاع‌یابی در وب مربوط به مؤلفه آغاز با میانگین 3/50، مؤلفه پیوندیابی 3/39، مؤلفه مرور 3/25، مؤلفه تمایزیابی 3/21، مؤلفه نظارت 3/19، مؤلفه استخراج 3/15 و مؤلفه تأیید 3/03 به دست آمد. یافته‌ها نشان داد بالاترین میانگین مربوط به مؤلفه آغاز و پایین‌ترین میانگین مربوط به مؤلفه تأیید است.
جهت مقایسه وضعیت رفتار اطلاع‌یابی در وب در 2 گروه کارشناسی‌ارشد و دکتری، ابتدا مقایسه بر اساس میانگین کلی و سپس به تفکیک مؤلفه‌های مدل (آزمون تی گروه‌های مستقل) انجام شد. یافته‌ها نشان می‌دهد میانگین رفتاراطلاع‌یابی در دانشجویان کارشناسی‌ارشد نسبت به دانشجویان دکتری بالاتر است. بنابراین دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد نسبت به دانشجویان مقطع دکتری تخصصی، زمان و تلاش بیشتری جهت دریافت اطلاعات از وب صرف می‌کنند. همچنین میانگین رفتار اطلاع‌یابی در وب در گروه‌های کارشناسی‌ارشد و دکتری با یکدیگر اختلاف معنی‌داری دارد (سطح اطمینان 95 درصد) یافته‌ها در جدول شماره 1 ارائه شده است.
.jpg)
همان‌گونه که در جدول شماره 2 مشاهده می‌شود، در تمامی مؤلفه‌های رفتار اطلاع‌یابی، میانگین دانشجویان کارشناسی‌ارشد از دانشجویان دکتری بالاتر است و بین تمامی مؤلفه‌های مدل، در 2 گروه اختلاف میانگین معنی‌داری وجود دارد.
.jpg)
به‌منظور بررسی وضعیت تفکر انتقادی، ابتدا میانگین نمره کلی آزمون و سپس نمره آزمون به تفکیک مؤلفه‌های آزمون کالیفرنیا محاسبه شد. یافته‌ها نشان داد میانگین کلی نمره آزمون تفکر انتقادی، در جامعه مورد‌پژوهش 0/27 و انحراف استاندارد 0/08 است. با توجه به حداقل نمره صفر و حداکثر نمره 34 در آزمون استاندارد، یافته‌ها نشان می‌دهد مهارت تفکر انتقادی دانشجویان تحصیلات تکمیلی بسیار پایین است. در بررسی نمرات به تفکیک مؤلفه‌ها، یافته‌ها نشان داد میانگین مهارت تجزیهوتحلیل 0/28، مهارت ارزیابی 0/27 و مهارت استنباط 0/25 است. مقدار میانگین‌ها در هر 3 مؤلفه، با اختلاف کمی (از نظر ریاضی)، نسبت به یکدیگر دیده می‌شوند.
با در نظر گرفتن نمره کلی آزمون تفکر انتقادی و با استفاده از آزمون تی گروه‌های مستقل، به مقایسه نتایج آزمون در 2 گروه پرداخته شد (جدول شماره 3).
.jpg)
همان‌گونه که جدول نشان می‌دهد، میانگین نمرات دانشجویان کارشناسی‌ارشد (7/54) از میانگین دانشجویان دکتری (7/14) بالاتر است و اختلاف میانگین نمرات در 2 گروه معنی‌دار است.
سپس با استفاده از آزمون تی گروه‌های مستقل، نتایج آزمون در 2 گروه کارشناسی‌ارشد و دکتری مقایسه شد. همان‌گونه که جدول شماره 4 نشان می‌دهد، در دو مؤلفه «تجزیهوتحلیل» و «ارزشیابی» اختلاف میانگین‌ها معنی‌دار است، ولی در مؤلفه «استنباط» اختلاف میانگین‌ها معنی‌دار نیست.
.jpg)
با توجه به مقیاس متغیرهای پژوهش حاضر، از ضریب همبستگی اسپیرمن جهت تبیین رابطه بین 2 متغیر استفاده شد. یافته‌ها نشان داد بین میانگین نمرات آزمون تفکر انتقادی و میانگین نتایج رفتار اطلاع‌یابی در وب سلامت در دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه، رابطه معنی‌داری وجود دارد. این رابطه با سطح معنی‌داری 0/027 و در سطح اطمینان 95 درصد وجود دارد و نوع رابطه مستقیم است. گرچه رابطه بین تفکر انتقادی و رفتار اطلاع‌یابی در وب سلامت در دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه، معنی‌دار و مستقیم گزارش شد، اما براساس مقدار ضریب همبستگی (0/127) شدت این رابطه پایین است.
در پژوهش حاضر به‌منظور تبیین روابط بین متغیرهای پژوهش از رگرسیون خطی ساده با روش enter استفاده شد. در این مدل تفکر انتقادی به‌عنوان متغیر مستقل و رفتار اطلاع‌یابی در وب به‌عنوان متغیر وابسته به نرم‌افزار معرفی شدند. نتایج برازش مدل نشان داد مقدار R برای مدل 1، 0/265 است. R، رابطه بین مقدار پیش‌بینی‌شده توسط مدل و مقدار مشاهده‌شده برای متغیر وابسته و به عبارتی ضریب همبستگی پیرسون را نشان می‌دهد. ضریب تعیینِ اصلاح یا تعدیل شده است. با استفاده از ضریب تعیین تعدیل‌شده باید گفت 5/8 درصد از تغییرات مربوط به متغیر رفتار اطلاع‌یابی در وب ناشی از تفکر انتقادی است. این مقدار تأثیر، پایین محسوب می‌شود. جهت معنی‌دار بودن کلی مدل رگرسیون به مقدار آماره F و Sig یا سطح معنی‌داری توجه می‌شود. براساس آماره 5/7 و معنی‌داری 0/001، تفکر انتقادی بر رفتار اطلاع‌یابی در وب تأثیر دارد. یافته‌های مربوط به مؤلفه‌های تفکر انتقادی نشان داد مؤلفه تجزیهوتحلیل (آماره 1/260 و معنی‌داری 0/2) بر رفتار اطلاع‌یابی تأثیر معنی‌داری ندارد و نمی‌تواند آن را پیش‌بینی کند. ولی 2 مؤلفه ارزیابی (آماره 3/261 و معنی داری 0/001) و استنباط (آماره 1/966 و معنی‌داری 0/05) بر رفتار اطلاع‌یابی در وب تأثیرگذار هستند. بنابراین مدل پژوهش تأیید می‌شود.
همان‌گونه که رگرسیون خطی اجرا‌شده نشان داد، مقادیر ضریب تعیین استاندارد‌شده مقدار پایینی را نشان می‌دادند، اما از نظر آماری معنی‌دار بودند. در برخی از زمینه‌ها، به‌طور‌کلی انتظار می‌رود که مقادیر ضریب تعیین پایین باشد. برای مثال، در‌زمینه تلاش برای پیش‌بینی رفتار انسان معمولاً مقادیر ضریب تعیین کم است. چراکه رفتار انسان‌ها به‌سادگی مانند فرایندهای فیزیکی قابل‌پیش‌بینی نیست و عوامل متعددی می‌توانند بر آن تأثیرگذار باشند. با افزایش عوامل مؤثر، شدت تأثیر هرکدام نیز از نظر آماری کاهش می‌یابد. به‌علاوه، ممکن است ضریب تعیین پایین باشد، اما متغیرهای پیش‌بینی معنی‌دار از نظر آماری وجود داشته باشند. در این صورت هنوز هم می‌توان نتیجه‌گیری مهمی درمورد چگونگی تغییر در مقدار متغیر پاسخ در ارتباط با متغیر ورودی ترسیم کرد. جدول شماره 5 جمع‌بندی تأثیراتی که از نظر آماری معنی‌دار بوده‌اند را نشان می‌دهد.
.jpg)
بحث
در بررسی رفتار اطلاع‌یابی در وب دانشجویان براساس مدل الیس، یافته‌ها نشان داد دانشجویان بیشترین زمان و تلاش را در مرحله آغاز (مرحله نخست در مدل) صرف می‌کنند. مرحله آغاز شامل فعالیت‌های اولیه جست‌وجوی اطلاعات (نظیر شناسایی منابع اطلاعاتی) است. در این مرحله، پژوهشگر به‌ندرت به کتابخانه مراجعه می‌کند، بلکه بیشتر به شناسایی و جایابی منابع اطلاعاتی می‌پردازد.
باتوجه به اینکه در این پژوهش رفتار اطلاع‌یابی در وب بررسی شده است، کسب بالاترین میانگین در این خصوص حاکی از آن است که دانشجویان تحصیلات تکمیلی در هنگام جست‌وجوی اطلاعات در وب زمان قابل‌توجهی را برای شناسایی منابع اطلاعاتی و احتمالاً اعتباریابی آن‌ها صرف می‌کنند. دومین مرحله از نظر صرف‌زمان و تلاش برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی، مرحله پیوندیابی است. منظور از پیوندیابی، ردیابی منابع معتبر مورد‌استناد در پانویس‌ها یا ارجاعات منابع و به بیان دیگر ایجاد شبکه استنادی میان منابع است. پیوندیابی اغلب به‌منظور شناسایی منابع جدید اطلاعات یا نیازهای اطلاعاتی جدید و ارضای این نیازها استفاده می‌شود. با توجه به میانگین به‌دست‌آمده در این مرحله، دانشجویان تحصیلات تکمیلی زمان و تلاش قابل‌توجهی برای شناسایی منابع جدید اطلاعاتی و همچنین ردیابی آن‌ها صرف می‌کنند. به نظر می‌رسد عدم رفع نیاز اطلاعاتی و دریافت پاسخ در مرحله اول، به هر دلیلی باعث می‌شود فرد زمان و تلاش قابل‌توجهی را برای ادامه شناسایی منابع اطلاعاتی مناسب صرف کند. سومین مرحله از نظر صرف‌زمان و تلاش برای دانشجویان، مرحله مرور است. در مرحله مرور، دانشجویان نوعی جست‌وجوی نیمه‌هدایت‌شده یا نیمه‌ساختارمند انجام می‌دهند. مرور منابع ردیف اول و دوم به‌عنوان یک فعالیت مهم اطلاع‌یابی تلقی می‌شود که تمام پژوهشگران در مراحل مختلف پژوهشی وارد آن می‌شوند. در این مرحله تلاش‌های وسیعی صورت می‌گیرد تا فرد بتواند به اطلاعات جدید و تازه در حوزه مورد‌جست‌وجو دست یابد و برای این کار فعالیت‌هایی مانند مطالعه انتشارات جدید، مقالات داغ و پراستناد و غیره را دنبال می‌کند. در مقایسه وضعیت رفتار اطلاع‌یابی در وب دانشجویان کارشناسی‌ارشد و دکتری تخصصی، میانگین دانشجویان کارشناسی‌ارشد بالاتر از دکتری تخصصی بود و اختلاف معنی‌دار بود. ازجمله دلایل می‌تواند استفاده بیشتر دانشجویان دکتری تخصصی از منابع اطلاعاتی غیروبی مانند منابع مرجع و غیره باشد. پژوهش حاضر نشان داد رفتار اطلاع‌یابی در وب در دانشجویان تحصیلات تکمیلی نیز تابعی از مدل رفتار اطلاع‌یابی الیس است. این نتایج با با نتایج پژوهش غائبی و امیری‌پری، مهرآبادی، خوش‌باف و هاشمی‌نسب هم‌راستا هستند که حاکی از مناسب بودن مدل رفتار اطلاع‌یابی الیس در بررسی رفتار اطلاع‌یابی در وب دانشجویان تحصیلات تکمیلی در ایران بودند [13, 14, 15, 16].
یافته‌ها نشان داد میانگین نمرات دانشجویان تحصیلات تکمیلی در مهارت تفکر انتقادی پایین است. همچنین در بررسی ابعاد مدل کالیفرنیا، بُعد تحلیل در تفکر انتقادی بالاترین میانگین و بُعد استنباط پایین‌ترین میانگین را به خود اختصاص داده است. بُعد استنباط شامل جست‌وجو برای شواهد، گمانه‌زنی درمورد جایگزین‌ها و استخراج نتایج بازیابی‌شده است. بنابراین دانشجویان تحصیلات تکمیلی در مراحل جست‌وجوی شواهد و پشتوانه‌های انتشاراتی، بررسی صحت و اعتبار اطلاعات بازیابی‌شده از وب مهارت بسیار پایینی دارند. در مقایسه میانگین نمره آزمون تفکر انتقادی، میانگین کلی نمرات دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد بالاتر از دکتری تخصصی است و براساس نتایج آزمون‌های تعقیبی این اختلاف معنی‌دار است. همچنین در بُعد تجزیهوتحلیل و بُعد ارزشیابی، میانگین دانشجویان کارشناسی‌ارشد در سطح معنی‌داری از دکتری تخصصی بالاتر است. اگرچه در بُعد استنباط میانگین دانشجویان دکتری تخصصی از کارشناسی‌ارشد بالاتر است ولی این اختلاف معنی‌دار نیست. این نتیجه بیانگر مهارت بالاتر دانشجویان دکتری تخصصی در جست‌وجو برای شواهد، گمانه‌زنی درمورد جایگزین‌ها و استخراج نتایج بازیابی‌شده است. این مهارت به دنبال تجربه و دانش کافی درخصوص اعتباریابی اطلاعات بازیابی‌شده از وب حاصل می‌شود. در پژوهش غائبی و امیری‌پری نیز به پایین بودن میانگین نمره دانشجویان در آزمون تفکر انتقادی اشاره شده بود که نشان‌دهنده هم‌راستایی پژوهش حاضر با آن‌هاست [13].
در بررسی رابطه بین تفکر انتقادی و رفتار اطلاع‌یابی در وب، پژوهش حاضر نشان داد بین این 2 متغیر رابطه مستقیم و معنی‌داری وجود دارد. اما براساس نتایج ضریب همبستگی، شدت تاثیرپذیری این 2 متغیر از یکدیگر پایین است و هیچ‌کدام به‌عنوان متغیر پیش‌بین برای دیگری ایفای نقش نمی‌کند. بر‌این‌اساس نتایج پژوهش حاضر با پژوهش‌های والاس و جفرسون، کوارویی و ملکی هم‌راستاست، اما با پژوهش‌های طهماسبی و همکاران و غائبی و امیری‌پری هم‌راستا نیست [17, 18, 19 ,20 ,13].
نتیجه‌گیری
پژوهش حاضر نشان داد دانشجویان کارشناسی‌ارشد نسبت به دانشجویان دکتری تخصصی زمان و تلاش بیشتری برای اطلاع‌یابی در وب صرف می‌کنند. همچنین هر دو گروه کارشناسی‌ارشد و دکتری تخصصی نمرات بسیار پایینی در مهارت تفکر انتقادی کسب کردند. بین تفکر انتقادی و رفتار اطلاع‌یابی در وب رابطه معنی‌داری مشاهده شد، اما با توجه به نتایج رگرسیون خطی، میزان و شدت تأثیرگذاری این 2 متغیر بر یکدیگر قابل‌توجه نبود.
با توجه به نمرات بسیار پایین تفکر انتقادی در دانشجویان تحصیلات تکمیلی، پیشنهاد می‌شود امور آموزشی دانشگاه‌ها با همکاری امور فرهنگی و واحد مشاوره در خصوص برگزاری کارگاه‌های آموزشی جهت تقویت مهارت تفکر انتقادی دانشجویان تلاش کند. همچنین تکرار این پژوهش در جامعه متفاوت مانند اعضای هیئت‌علمی، دانشجویان مقاطع کارشناسی و غیره و مقایسه نتایج با یکدیگر می‌تواند تصویر بهتری از مهارت تفکر انتقادی و رفتار کسب اطلاعات در وب ارائه کند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله برگرفته از طرح پژوهشی پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد عبدالرضا خلف کعب عمیر با موضوع کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی است. کد اخلاق IR.AJUMS.REC.1398.936 از کمیته ملی اخلاق در پژوهش‌های زیستی دریافت شده است.
حامی مالی
این مقاله با حمایت مالی دانشگاه علوم‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز انجام شده است.
مشارکت نویسندگان
تحلیل داده‌های مرتبط با جست‌وجوی آنلاین اطلاعات، تکمیل و تحلیل نهایی یافته‌ها، تهیه نسخه اولیه: زیور صباغی‌نژاد؛ تحلیل داده‌های مربوط به تفکر انتقادی: احمد فخری؛ گردآوری پرسش‌نامه‌ها، همکاری در نگارش نسخه اولیه مقاله: عبدالرضا خلف کعب عمیر.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
بدین‌وسیله از حمایت مادی و معنوی دانشگاه علوم‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز از این پژوهش تشکر می‌شود.
ظهور اینترنت و امکانات وابسته به آن همچون وب، به نشر و تولید هرچه بیشتر اطلاعات و تبادل آن کمک کرده و استفاده از این رسانه در فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی جایگاه خاصی یافته است و دانشجویان برای موفقیت در یافتن اطلاعات موردنیاز، نیازمند به‌کارگیری مهارت‌های مربوط به تفکر انتقادی، چون استدلال، ارزشیابی و تجزیهوتحلیل هستند [1]. صاحب‌نظران آموزش عالی معتقدند که در عصر حاضر به‌جای تدریس حقایقی که به‌سرعت کهنه و قدیمی می‌شوند به تقویت تفکر انتقادی در تمامی سطوح آموزش نیاز است [2]. این کار موجب می‌شود دانشجویان آگاه باشند که چگونه ایده‌ها و استدلال‌هایشان را مورد‌بررسی قرار دهند. تفکر جهت رفع نیاز اطلاعاتی لازم است و برای این امر فرد باید از ویژگی‌ها و توانایی سیستم جست‌وجوی اطلاعات آگاه باشد [1]. وقتی افراد در موقعیت‌های حرفه‌ای عملکردی قرار می‌گیرند، تفکر انتقادی یک مهارت کلیدی است [3]. تقویت چنین مهارت‌هایی مستلزم دریافت آموزش‌هایی در این زمینه است [4]. از‌این‌رو لازم است نظام آموزش عالی کانون توجه خود را به‌جای تولید صرف محتوا، به فرایند و مهارت‌های تفکر انتقادی معطوف کند [5]. همچنین می‌بایست دانشجویان به‌جای اینکه تنها به حفظ اطلاعات بپردازند، مهارت خویش را در تفکر و استدلال افزایش دهند [6].
به‌رغم اهمیت تفکر انتقادی به‌عنوان ابزاری اساسی برای یادگیری، توانایی دانشجویان در استفاده از مهارت‌های تفکر انتقادی اندک است [6]. در اکثر تحقیقاتی که در‌زمینه بررسی میزان رشد مهارت‌های تفکر انتقادی در دانشجویان سال‌های اول و آخر دانشگاه انجام شده است، مهارت تفکر انتقادی دانشجویان سال آخر نسبت به دانشجویان سال اول تفاوت چندانی نداشته و بیانگر ضرورت جهت‌گیری بیشتر به سمت تفکر انتقادی است [7].
تفکر انتقادی برپایه اطلاعات به تجزیهوتحلیل و کاربرد اطلاعات می‌پردازد و بر همین اساس با کشف قوانین علمی و ارائه نظریه‌های جدید به روند تولید علم شدت می‌بخشد. بنابراین به نظر می‌رسد بررسی 2 متغیر رفتار اطلاع‌یابی و تفکر انتقادی دانشجویان تحصیلات تکمیلی و عوامل مؤثر بر آن‌ها و بررسی رابطه بین این 2 متغیر در جامعه موردمطالعه و نتایج مترتب بر آن، بتواند وضعیت رفتار اطلاع‌یابی دانشجویان را بهبود بخشد. با توجه به اهمیت تفکر انتقادی و ارتباط مؤثری که می‌تواند با فعالیت‌های مختلف، ازجمله فعالیت‌های مربوط به اطلاع‌یابی در وب داشته باشد، پژوهش حاضر بر آن است تا رابطه تفکر انتقادی و رفتار اطلاع‌یابی در وب را در دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز بررسی کند.
جهت بررسی رفتار اطلاع‌یابی از الگوی الیس استفاده شد. ابعاد این الگو به شرح زیر است:
1. آغاز: در هر پژوهش و یا برای پاسخ‌گویی به هر نیاز اطلاعاتی، اولین قدم شناسایی منابع اطلاعاتی است.
2. پیوندیابی: پیوندیابی اغلب به‌منظور شناسایی منابع جدید اطلاعات به کار می‌رود.
3. مرور: مرور شامل ملاحظه و یا مطالعه اطلاعات تازه و ارجاعات منابع بازیابی‌شده است.
4. تمایزیابی: منظور فعالیت‌هایی است که به هنگام ارزشیابی اطلاعات، مبنای قضاوت جست‌وجوگر قرار می‌گیرد.
5. نظارت: منظور از نظارت، انجام فعالیت‌هایی آگاهانه در یک موضوع پژوهشی است که ازطریق ارتباط با منابع اطلاعاتی حاصل می‌شود.
6. استخراج: شامل شناسایی منابع اطلاعاتی مربوط است.درواقع دقیق بودن و گزینش منابع اطلاعاتی را دربر می‌گیرد.
7. تأیید: این ویژگی صحت و درستی اطلاعات بازیابی‌شده را بررسی می‌کند.
8. اتمام: این ویژگی به جمع‌بندی تمام مطالب بازیابی‌شده از جست‌وجوی نهایی می‌پردازد [8, 9, 10].
براساس آیین‌نامه آموزشی تحصیلات تکمیلی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، کلیه دانشجویان تحصیلات تکمیلی موظف‌اند، در ابتدای نیم‌سال اول آموزش خود استاد راهنمای پایان‌نامه را انتخاب کنند و تا پایان نیم‌سال دوم اقدام به تهیه پروپوزال پژوهشی به‌منظور اجرای پایان‌نامه خود کنند. بنابراین نیاز دانشجویان تحصیلات تکمیلی به یافتن و ارزیابی اطلاعات از منابع مختلف (چاپی و الکترونیکی) در بازه زمانی مشخص بیشتر به چشم می‌خورد. از طرفی صرف در دسترس بودن اطلاعات نمی‌تواند مفید باشد، بلکه توانایی درک و تجزیهوتحلیل این اطلاعات است که حائز اهمیت است. تفکر انتقادی برپایه اطلاعات به تجزیهوتحلیل و کاربرد اطلاعات می‌پردازد و بر همین اساس با کشف قوانین علمی و ارائه نظریه‌های جدید به روند تولید علم شدت می‌بخشد.
با توجه به ماهیت محقق بودن دانشجویان، به‌خصوص دانشجویان تحصیلات تکمیلی و نیاز آن‌ها به ارزیابی اطلاعات از منابع مختلف (چاپی و الکترونیکی)، صرف در دسترس بودن اطلاعات نمی‌تواند مفید فایده باشد، بلکه توانایی درک و تجزیهوتحلیل این اطلاعات است که حائز اهمیت است. به نظر می‌رسد بررسی 2 متغیر رفتار اطلاع‌یابی و تفکر انتقادی دانشجویان تحصیلات تکمیلی و عوامل مؤثر بر آن‌ها و بررسی رابطه بین این 2 متغیر در جامعه موردمطالعه و نتایج مترتب بر آن، بتواند لزوم بهبود وضعیت رفتار اطلاع‌یابی و ارتقای سطح تفکر انتقادی دانشجویان را تأیید کند و در برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌ها از آن بهره‌برداری شود.
مواد و روش‌ها
پژوهش حاضر توصیفی و از نوع همبستگی بود و به روش پیمایشی انجام شد. پژوهش‌های همبستگی به 3 دسته همبستگی 2 متغیری، تحلیل رگرسیون، تحلیل ماتریس همبستگی با کوواریانس تقسیم‌بندی شده‌اند [11]. در پژوهش حاضر از همبستگی 2 متغیری استفاده شده است. جامعه آماری این پژوهش (1035 نفر: 755 نفر کارشناسی‌ارشد و 280 نفر دکتری تخصصی) دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد و دکتری تخصصی دانشگاه علوم‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز بود. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 280 نفر تعیین شد. روش نمونه گیری تصادفی طبقه‌ای بود که 180 نفر دانشجوی مقطع کارشناسی‌ارشد و 100 نفر دانشجوی مقطع دکتری بودند. 280 پرسش‌نامه توزیع شد و 230 پرسش‌نامه تکمیل شد (نرخ بازگشت 82 درصد). تفکر انتقادی با استفاده از آزمون مهارت‌های تفکر انتقادی کالیفرنیا و رفتار اطلاع‌یابی با استفاده از پرسش‌نامه مبتنی بر مدل رفتار اطلاع‌یابی الیس بررسی شد.
جهت بررسی تفکر انتقادی دانشجویان از آزمون مهارت‌های تفکر اتتقادی شامل 34 سؤال چند گزینه‌ای با یک پاسخ صحیح برای سنجش مهارت‌های شناختی تفکر انتقادی شامل تجزیهوتحلیل (9 سؤال) ارزشیابی و استنباط (به ترتیب 14 و 11سؤال) استفاده شد. حداکثر نمره در این آزمون 34 است [12].
به‌منظور بررسی رفتار اطلاع‌یابی در وب از پرسش‌نامه استفاده شد. ابتدا با در نظر گرفتن پژوهش‌های رداد و همکاران و بیگدلی و پورموسوی سؤالات استخراج شدند و پس از تغییرات لازم نسخه اولیه پرسش‌نامه تهیه شد [11, 12 ,13]. روایی این پرسش‌نامه را اساتید گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی دانشگاه علوم‌پزشکی اهواز تأیید کردند. برای تعیین پایایی، 50 پرسش‌نامه در بین دانشجویان دانشگاه علوم‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز توزیع شد (به شرط عدم ورود مجدد). گزارش نهایی، آلفای کرونباخ 0/87 را نشان داد که نشان‌دهنده مناسب بودن ابزار جهت اجرا در پژوهش است. نسخه نهایی پرسش‌نامه با 41 سؤال و در 7 بعد شناسایی و آغاز (سؤالات 1 تا 6)، پیوندیابی (سؤالات 7 تا 13 )، مرور (سؤالات 14 تا 17)، تمایزیابی (سؤالات 18 تا 22)، نظارت (سؤالات 23 تا 24)، استخراج ( سؤالات 25 تا 33) و تأیید (سؤالات 26 تا 41) تنظیم شد. جهت تجزیهوتحلیل داده‌ها از نرم‌افزار SPSS نسخه 26 استفاده شد. همچنین از همبستگی، رگرسیون خطی و آزمون‌های تی گروه‌های مستقل و آنووا استفاده شد. به‌منظور رعایت اخلاق پژوهش پرسش‌نامه‌ها بدون نام بودند و کد اخلاق IR.AJUMS.REC.1398.936 از کمیته ملی اخلاق زیستی دریافت شد. برای بررسی نرمال بودن توزیع، از آزمون کولموگروف‌اسمیرنف استفاده شد. نتایج این آزمون در هر 2 متغیر رفتار اطلاع‌یابی در وب و تفکر انتقادی، در سطح اطمینان 95 درصد، معنی‌دار نیست و توزیع نرمال است.
یافته‌ها
جامعه پژوهش شامل دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد (64/3 درصد) و دانشجویان مقطع دکترای تخصصی (35/7 درصد) بود.
یافته‌ها نشان داد (با در نظر گرفتن حداقل 1 و حداکثر 5) میانگین رفتار اطلاع‌یابی در وب دانشجویان تحصیلات تکمیلی 3/24 و انحراف استاندارد آن 0/80 است. براساس مؤلفه‌های مدل رفتار اطلاع‌یابی در وب الیس، میانگین رفتار اطلاع‌یابی در وب مربوط به مؤلفه آغاز با میانگین 3/50، مؤلفه پیوندیابی 3/39، مؤلفه مرور 3/25، مؤلفه تمایزیابی 3/21، مؤلفه نظارت 3/19، مؤلفه استخراج 3/15 و مؤلفه تأیید 3/03 به دست آمد. یافته‌ها نشان داد بالاترین میانگین مربوط به مؤلفه آغاز و پایین‌ترین میانگین مربوط به مؤلفه تأیید است.
جهت مقایسه وضعیت رفتار اطلاع‌یابی در وب در 2 گروه کارشناسی‌ارشد و دکتری، ابتدا مقایسه بر اساس میانگین کلی و سپس به تفکیک مؤلفه‌های مدل (آزمون تی گروه‌های مستقل) انجام شد. یافته‌ها نشان می‌دهد میانگین رفتاراطلاع‌یابی در دانشجویان کارشناسی‌ارشد نسبت به دانشجویان دکتری بالاتر است. بنابراین دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد نسبت به دانشجویان مقطع دکتری تخصصی، زمان و تلاش بیشتری جهت دریافت اطلاعات از وب صرف می‌کنند. همچنین میانگین رفتار اطلاع‌یابی در وب در گروه‌های کارشناسی‌ارشد و دکتری با یکدیگر اختلاف معنی‌داری دارد (سطح اطمینان 95 درصد) یافته‌ها در جدول شماره 1 ارائه شده است.
همان‌گونه که در جدول شماره 2 مشاهده می‌شود، در تمامی مؤلفه‌های رفتار اطلاع‌یابی، میانگین دانشجویان کارشناسی‌ارشد از دانشجویان دکتری بالاتر است و بین تمامی مؤلفه‌های مدل، در 2 گروه اختلاف میانگین معنی‌داری وجود دارد.
به‌منظور بررسی وضعیت تفکر انتقادی، ابتدا میانگین نمره کلی آزمون و سپس نمره آزمون به تفکیک مؤلفه‌های آزمون کالیفرنیا محاسبه شد. یافته‌ها نشان داد میانگین کلی نمره آزمون تفکر انتقادی، در جامعه مورد‌پژوهش 0/27 و انحراف استاندارد 0/08 است. با توجه به حداقل نمره صفر و حداکثر نمره 34 در آزمون استاندارد، یافته‌ها نشان می‌دهد مهارت تفکر انتقادی دانشجویان تحصیلات تکمیلی بسیار پایین است. در بررسی نمرات به تفکیک مؤلفه‌ها، یافته‌ها نشان داد میانگین مهارت تجزیهوتحلیل 0/28، مهارت ارزیابی 0/27 و مهارت استنباط 0/25 است. مقدار میانگین‌ها در هر 3 مؤلفه، با اختلاف کمی (از نظر ریاضی)، نسبت به یکدیگر دیده می‌شوند.
با در نظر گرفتن نمره کلی آزمون تفکر انتقادی و با استفاده از آزمون تی گروه‌های مستقل، به مقایسه نتایج آزمون در 2 گروه پرداخته شد (جدول شماره 3).
همان‌گونه که جدول نشان می‌دهد، میانگین نمرات دانشجویان کارشناسی‌ارشد (7/54) از میانگین دانشجویان دکتری (7/14) بالاتر است و اختلاف میانگین نمرات در 2 گروه معنی‌دار است.
سپس با استفاده از آزمون تی گروه‌های مستقل، نتایج آزمون در 2 گروه کارشناسی‌ارشد و دکتری مقایسه شد. همان‌گونه که جدول شماره 4 نشان می‌دهد، در دو مؤلفه «تجزیهوتحلیل» و «ارزشیابی» اختلاف میانگین‌ها معنی‌دار است، ولی در مؤلفه «استنباط» اختلاف میانگین‌ها معنی‌دار نیست.
با توجه به مقیاس متغیرهای پژوهش حاضر، از ضریب همبستگی اسپیرمن جهت تبیین رابطه بین 2 متغیر استفاده شد. یافته‌ها نشان داد بین میانگین نمرات آزمون تفکر انتقادی و میانگین نتایج رفتار اطلاع‌یابی در وب سلامت در دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه، رابطه معنی‌داری وجود دارد. این رابطه با سطح معنی‌داری 0/027 و در سطح اطمینان 95 درصد وجود دارد و نوع رابطه مستقیم است. گرچه رابطه بین تفکر انتقادی و رفتار اطلاع‌یابی در وب سلامت در دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه، معنی‌دار و مستقیم گزارش شد، اما براساس مقدار ضریب همبستگی (0/127) شدت این رابطه پایین است.
در پژوهش حاضر به‌منظور تبیین روابط بین متغیرهای پژوهش از رگرسیون خطی ساده با روش enter استفاده شد. در این مدل تفکر انتقادی به‌عنوان متغیر مستقل و رفتار اطلاع‌یابی در وب به‌عنوان متغیر وابسته به نرم‌افزار معرفی شدند. نتایج برازش مدل نشان داد مقدار R برای مدل 1، 0/265 است. R، رابطه بین مقدار پیش‌بینی‌شده توسط مدل و مقدار مشاهده‌شده برای متغیر وابسته و به عبارتی ضریب همبستگی پیرسون را نشان می‌دهد. ضریب تعیینِ اصلاح یا تعدیل شده است. با استفاده از ضریب تعیین تعدیل‌شده باید گفت 5/8 درصد از تغییرات مربوط به متغیر رفتار اطلاع‌یابی در وب ناشی از تفکر انتقادی است. این مقدار تأثیر، پایین محسوب می‌شود. جهت معنی‌دار بودن کلی مدل رگرسیون به مقدار آماره F و Sig یا سطح معنی‌داری توجه می‌شود. براساس آماره 5/7 و معنی‌داری 0/001، تفکر انتقادی بر رفتار اطلاع‌یابی در وب تأثیر دارد. یافته‌های مربوط به مؤلفه‌های تفکر انتقادی نشان داد مؤلفه تجزیهوتحلیل (آماره 1/260 و معنی‌داری 0/2) بر رفتار اطلاع‌یابی تأثیر معنی‌داری ندارد و نمی‌تواند آن را پیش‌بینی کند. ولی 2 مؤلفه ارزیابی (آماره 3/261 و معنی داری 0/001) و استنباط (آماره 1/966 و معنی‌داری 0/05) بر رفتار اطلاع‌یابی در وب تأثیرگذار هستند. بنابراین مدل پژوهش تأیید می‌شود.
همان‌گونه که رگرسیون خطی اجرا‌شده نشان داد، مقادیر ضریب تعیین استاندارد‌شده مقدار پایینی را نشان می‌دادند، اما از نظر آماری معنی‌دار بودند. در برخی از زمینه‌ها، به‌طور‌کلی انتظار می‌رود که مقادیر ضریب تعیین پایین باشد. برای مثال، در‌زمینه تلاش برای پیش‌بینی رفتار انسان معمولاً مقادیر ضریب تعیین کم است. چراکه رفتار انسان‌ها به‌سادگی مانند فرایندهای فیزیکی قابل‌پیش‌بینی نیست و عوامل متعددی می‌توانند بر آن تأثیرگذار باشند. با افزایش عوامل مؤثر، شدت تأثیر هرکدام نیز از نظر آماری کاهش می‌یابد. به‌علاوه، ممکن است ضریب تعیین پایین باشد، اما متغیرهای پیش‌بینی معنی‌دار از نظر آماری وجود داشته باشند. در این صورت هنوز هم می‌توان نتیجه‌گیری مهمی درمورد چگونگی تغییر در مقدار متغیر پاسخ در ارتباط با متغیر ورودی ترسیم کرد. جدول شماره 5 جمع‌بندی تأثیراتی که از نظر آماری معنی‌دار بوده‌اند را نشان می‌دهد.
بحث
در بررسی رفتار اطلاع‌یابی در وب دانشجویان براساس مدل الیس، یافته‌ها نشان داد دانشجویان بیشترین زمان و تلاش را در مرحله آغاز (مرحله نخست در مدل) صرف می‌کنند. مرحله آغاز شامل فعالیت‌های اولیه جست‌وجوی اطلاعات (نظیر شناسایی منابع اطلاعاتی) است. در این مرحله، پژوهشگر به‌ندرت به کتابخانه مراجعه می‌کند، بلکه بیشتر به شناسایی و جایابی منابع اطلاعاتی می‌پردازد.
باتوجه به اینکه در این پژوهش رفتار اطلاع‌یابی در وب بررسی شده است، کسب بالاترین میانگین در این خصوص حاکی از آن است که دانشجویان تحصیلات تکمیلی در هنگام جست‌وجوی اطلاعات در وب زمان قابل‌توجهی را برای شناسایی منابع اطلاعاتی و احتمالاً اعتباریابی آن‌ها صرف می‌کنند. دومین مرحله از نظر صرف‌زمان و تلاش برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی، مرحله پیوندیابی است. منظور از پیوندیابی، ردیابی منابع معتبر مورد‌استناد در پانویس‌ها یا ارجاعات منابع و به بیان دیگر ایجاد شبکه استنادی میان منابع است. پیوندیابی اغلب به‌منظور شناسایی منابع جدید اطلاعات یا نیازهای اطلاعاتی جدید و ارضای این نیازها استفاده می‌شود. با توجه به میانگین به‌دست‌آمده در این مرحله، دانشجویان تحصیلات تکمیلی زمان و تلاش قابل‌توجهی برای شناسایی منابع جدید اطلاعاتی و همچنین ردیابی آن‌ها صرف می‌کنند. به نظر می‌رسد عدم رفع نیاز اطلاعاتی و دریافت پاسخ در مرحله اول، به هر دلیلی باعث می‌شود فرد زمان و تلاش قابل‌توجهی را برای ادامه شناسایی منابع اطلاعاتی مناسب صرف کند. سومین مرحله از نظر صرف‌زمان و تلاش برای دانشجویان، مرحله مرور است. در مرحله مرور، دانشجویان نوعی جست‌وجوی نیمه‌هدایت‌شده یا نیمه‌ساختارمند انجام می‌دهند. مرور منابع ردیف اول و دوم به‌عنوان یک فعالیت مهم اطلاع‌یابی تلقی می‌شود که تمام پژوهشگران در مراحل مختلف پژوهشی وارد آن می‌شوند. در این مرحله تلاش‌های وسیعی صورت می‌گیرد تا فرد بتواند به اطلاعات جدید و تازه در حوزه مورد‌جست‌وجو دست یابد و برای این کار فعالیت‌هایی مانند مطالعه انتشارات جدید، مقالات داغ و پراستناد و غیره را دنبال می‌کند. در مقایسه وضعیت رفتار اطلاع‌یابی در وب دانشجویان کارشناسی‌ارشد و دکتری تخصصی، میانگین دانشجویان کارشناسی‌ارشد بالاتر از دکتری تخصصی بود و اختلاف معنی‌دار بود. ازجمله دلایل می‌تواند استفاده بیشتر دانشجویان دکتری تخصصی از منابع اطلاعاتی غیروبی مانند منابع مرجع و غیره باشد. پژوهش حاضر نشان داد رفتار اطلاع‌یابی در وب در دانشجویان تحصیلات تکمیلی نیز تابعی از مدل رفتار اطلاع‌یابی الیس است. این نتایج با با نتایج پژوهش غائبی و امیری‌پری، مهرآبادی، خوش‌باف و هاشمی‌نسب هم‌راستا هستند که حاکی از مناسب بودن مدل رفتار اطلاع‌یابی الیس در بررسی رفتار اطلاع‌یابی در وب دانشجویان تحصیلات تکمیلی در ایران بودند [13, 14, 15, 16].
یافته‌ها نشان داد میانگین نمرات دانشجویان تحصیلات تکمیلی در مهارت تفکر انتقادی پایین است. همچنین در بررسی ابعاد مدل کالیفرنیا، بُعد تحلیل در تفکر انتقادی بالاترین میانگین و بُعد استنباط پایین‌ترین میانگین را به خود اختصاص داده است. بُعد استنباط شامل جست‌وجو برای شواهد، گمانه‌زنی درمورد جایگزین‌ها و استخراج نتایج بازیابی‌شده است. بنابراین دانشجویان تحصیلات تکمیلی در مراحل جست‌وجوی شواهد و پشتوانه‌های انتشاراتی، بررسی صحت و اعتبار اطلاعات بازیابی‌شده از وب مهارت بسیار پایینی دارند. در مقایسه میانگین نمره آزمون تفکر انتقادی، میانگین کلی نمرات دانشجویان مقطع کارشناسی‌ارشد بالاتر از دکتری تخصصی است و براساس نتایج آزمون‌های تعقیبی این اختلاف معنی‌دار است. همچنین در بُعد تجزیهوتحلیل و بُعد ارزشیابی، میانگین دانشجویان کارشناسی‌ارشد در سطح معنی‌داری از دکتری تخصصی بالاتر است. اگرچه در بُعد استنباط میانگین دانشجویان دکتری تخصصی از کارشناسی‌ارشد بالاتر است ولی این اختلاف معنی‌دار نیست. این نتیجه بیانگر مهارت بالاتر دانشجویان دکتری تخصصی در جست‌وجو برای شواهد، گمانه‌زنی درمورد جایگزین‌ها و استخراج نتایج بازیابی‌شده است. این مهارت به دنبال تجربه و دانش کافی درخصوص اعتباریابی اطلاعات بازیابی‌شده از وب حاصل می‌شود. در پژوهش غائبی و امیری‌پری نیز به پایین بودن میانگین نمره دانشجویان در آزمون تفکر انتقادی اشاره شده بود که نشان‌دهنده هم‌راستایی پژوهش حاضر با آن‌هاست [13].
در بررسی رابطه بین تفکر انتقادی و رفتار اطلاع‌یابی در وب، پژوهش حاضر نشان داد بین این 2 متغیر رابطه مستقیم و معنی‌داری وجود دارد. اما براساس نتایج ضریب همبستگی، شدت تاثیرپذیری این 2 متغیر از یکدیگر پایین است و هیچ‌کدام به‌عنوان متغیر پیش‌بین برای دیگری ایفای نقش نمی‌کند. بر‌این‌اساس نتایج پژوهش حاضر با پژوهش‌های والاس و جفرسون، کوارویی و ملکی هم‌راستاست، اما با پژوهش‌های طهماسبی و همکاران و غائبی و امیری‌پری هم‌راستا نیست [17, 18, 19 ,20 ,13].
نتیجه‌گیری
پژوهش حاضر نشان داد دانشجویان کارشناسی‌ارشد نسبت به دانشجویان دکتری تخصصی زمان و تلاش بیشتری برای اطلاع‌یابی در وب صرف می‌کنند. همچنین هر دو گروه کارشناسی‌ارشد و دکتری تخصصی نمرات بسیار پایینی در مهارت تفکر انتقادی کسب کردند. بین تفکر انتقادی و رفتار اطلاع‌یابی در وب رابطه معنی‌داری مشاهده شد، اما با توجه به نتایج رگرسیون خطی، میزان و شدت تأثیرگذاری این 2 متغیر بر یکدیگر قابل‌توجه نبود.
با توجه به نمرات بسیار پایین تفکر انتقادی در دانشجویان تحصیلات تکمیلی، پیشنهاد می‌شود امور آموزشی دانشگاه‌ها با همکاری امور فرهنگی و واحد مشاوره در خصوص برگزاری کارگاه‌های آموزشی جهت تقویت مهارت تفکر انتقادی دانشجویان تلاش کند. همچنین تکرار این پژوهش در جامعه متفاوت مانند اعضای هیئت‌علمی، دانشجویان مقاطع کارشناسی و غیره و مقایسه نتایج با یکدیگر می‌تواند تصویر بهتری از مهارت تفکر انتقادی و رفتار کسب اطلاعات در وب ارائه کند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله برگرفته از طرح پژوهشی پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد عبدالرضا خلف کعب عمیر با موضوع کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی است. کد اخلاق IR.AJUMS.REC.1398.936 از کمیته ملی اخلاق در پژوهش‌های زیستی دریافت شده است.
حامی مالی
این مقاله با حمایت مالی دانشگاه علوم‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز انجام شده است.
مشارکت نویسندگان
تحلیل داده‌های مرتبط با جست‌وجوی آنلاین اطلاعات، تکمیل و تحلیل نهایی یافته‌ها، تهیه نسخه اولیه: زیور صباغی‌نژاد؛ تحلیل داده‌های مربوط به تفکر انتقادی: احمد فخری؛ گردآوری پرسش‌نامه‌ها، همکاری در نگارش نسخه اولیه مقاله: عبدالرضا خلف کعب عمیر.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
بدین‌وسیله از حمایت مادی و معنوی دانشگاه علوم‌پزشکی جندی‌شاپور اهواز از این پژوهش تشکر می‌شود.
References
1.Hatefi S, Arkan A, Heidari M. [Pshychometric properties of the critical thinking dispositions inventory (CTDI) in the students of the Tehran's Comprehensive Universities (Persian)]. J Cogn Psychol. 2017; 4(4):1-10. [Link]
2.Sabzi Khoshnami H, Abazari Z, Ghaed Amini G, Ghasemzadeh D. [Study of critical thinking skill of students of rehabilitation in the University of Social Welfare and Rehabilitation Sciences (2012-13) (Persian)]. J Sociol Stud. 2012; 4(13):77-90. [Link]
3.Johnson SC, Dweck CS, Chen FS, Stern HL, Ok SJ, Barth M. At the intersection of social and cognitive development: Internal working models of attachment in infancy. Cogn Sci. 2010; 34(5):807-25. [PMID]
4.Abtahi SH, Torabian M. Investigating the realization of higher education goals based on the 20-year vision document of the country by the method of hierarchical analysis process. J Res Educ Sci. 2010; 4(8):31-60. [Link]
5.Ennis RH. A concept of critical thinking. Harv Educ Rev. 1962; 32(1):81–111. [Link]
6.Jacob SM. Analyzing critical thinking skills using online discussion forums and CCTST. Procd Soc Behv Sci. 2012; 31:805-9. [DOI:10.1016/j.sbspro.2011.12.145]
7.Moosal-Arani V, Momeni E, HajiZeinalabedini M. [The study of relationship between critical thinking skills and information literacy skills among MA students of Library and Information Science at Psychology and Education Faculty in Allameh Tabatabaei (Persian)]. J Knowl Inf Management. 2014; 1(2):97-108. [Link]
8.Radad I. [Information seeking behavior of graduate students of Islamic Azad University in using the World Wide Web (Persian)]. Libr Inf Sci. 2009; 12(3):141-68. [Link]
9.Shafiee S, Alishan Karami N, Tahamtan I, Radad I. [Web Information seeking behavior of postgraduate students at Hormozgan university of medical sciences based on Ellis' model (Persian)]. Mod Med Inf Sci. 2016; 2(2):1-9. [Link]
10.Bigdeli Z, Pourmousavi Z. [A survey of everyday-life information seeking (ELIS) and information grounds of Armenians in Tehran (Persian)]. Hum Inf Intraction. 2017; 4(4):52-63. [Link]
11.Sarmad Z, Bazargan A, Hejazi E. [Research methods in behavior sciences (Persian)]. Tehran: Agah; 2020. [Link]
12.Mahbobi M, Jafarian Jazi M. M, Khorasani E. A Comparative study of critical thinking skills and critical thinking disposition in veteran and non-veteran students. Iran J Mil Med. 2013; 14(4):293-8. [Link]
13.Ghaebi A, Amiri Pari R. [An investigation of the relationship between information seeking behavior on the web and critical thinking (A Case Study of MA Students of Alzahra University) (Persian)]. J New Thoughts Educ. 2015; 11(2):49-68. [Link]
14.Mehrabadi S. [Assessing the compatibility of information seeking behavior of children and adolescents in Persian language websites for children and adolescents with the model of information seeking behavior on the web (Persian)] [MSc thesis]. Tehran: Alzahra University; 2013. [Link]
15.Khosbaf M. [Investigating the information retrieval behavior of virtual graduate students of Imam Reza (AS) University based on Ellis model (Persian)] [MSc thesis]. Mashhad: Imamreza University, 2013. [Link]
16.Hasheminasab A. [Comparison of online information retrieval behavior of undergraduate students of Shahid Chamran University with David Ellis model from the perspective of these students (Persian)] [MSc thesis]. Ahvaz; Shahid Chamran University, 2015. [Link]
17.Wallace ED, Jefferson RN. Developing critical thinking skills for information seeking success. New Rev Acad Libr. 2013; 19(3):246-55. [DOI:10.1080/13614533.2013.802702]
18.Kovaroi R, Momeni E, Haji Zynolabedini M. [A survey of the relationship between cognitive and metacognitive strategies and information seeking behavior (Persian)]. Knowl Retrieval Semant Syst. 2016; 2(5):59-78. [Link]
19.Maleki Q. [Investigating the relationship between epistemological beliefs and critical thinking with information seeking behavior of Tarbiat Modares University students (Persian)] [MSc thesis]. Tehran: Payam-e-noor University; 2015. [Link]
2.Sabzi Khoshnami H, Abazari Z, Ghaed Amini G, Ghasemzadeh D. [Study of critical thinking skill of students of rehabilitation in the University of Social Welfare and Rehabilitation Sciences (2012-13) (Persian)]. J Sociol Stud. 2012; 4(13):77-90. [Link]
3.Johnson SC, Dweck CS, Chen FS, Stern HL, Ok SJ, Barth M. At the intersection of social and cognitive development: Internal working models of attachment in infancy. Cogn Sci. 2010; 34(5):807-25. [PMID]
4.Abtahi SH, Torabian M. Investigating the realization of higher education goals based on the 20-year vision document of the country by the method of hierarchical analysis process. J Res Educ Sci. 2010; 4(8):31-60. [Link]
5.Ennis RH. A concept of critical thinking. Harv Educ Rev. 1962; 32(1):81–111. [Link]
6.Jacob SM. Analyzing critical thinking skills using online discussion forums and CCTST. Procd Soc Behv Sci. 2012; 31:805-9. [DOI:10.1016/j.sbspro.2011.12.145]
7.Moosal-Arani V, Momeni E, HajiZeinalabedini M. [The study of relationship between critical thinking skills and information literacy skills among MA students of Library and Information Science at Psychology and Education Faculty in Allameh Tabatabaei (Persian)]. J Knowl Inf Management. 2014; 1(2):97-108. [Link]
8.Radad I. [Information seeking behavior of graduate students of Islamic Azad University in using the World Wide Web (Persian)]. Libr Inf Sci. 2009; 12(3):141-68. [Link]
9.Shafiee S, Alishan Karami N, Tahamtan I, Radad I. [Web Information seeking behavior of postgraduate students at Hormozgan university of medical sciences based on Ellis' model (Persian)]. Mod Med Inf Sci. 2016; 2(2):1-9. [Link]
10.Bigdeli Z, Pourmousavi Z. [A survey of everyday-life information seeking (ELIS) and information grounds of Armenians in Tehran (Persian)]. Hum Inf Intraction. 2017; 4(4):52-63. [Link]
11.Sarmad Z, Bazargan A, Hejazi E. [Research methods in behavior sciences (Persian)]. Tehran: Agah; 2020. [Link]
12.Mahbobi M, Jafarian Jazi M. M, Khorasani E. A Comparative study of critical thinking skills and critical thinking disposition in veteran and non-veteran students. Iran J Mil Med. 2013; 14(4):293-8. [Link]
13.Ghaebi A, Amiri Pari R. [An investigation of the relationship between information seeking behavior on the web and critical thinking (A Case Study of MA Students of Alzahra University) (Persian)]. J New Thoughts Educ. 2015; 11(2):49-68. [Link]
14.Mehrabadi S. [Assessing the compatibility of information seeking behavior of children and adolescents in Persian language websites for children and adolescents with the model of information seeking behavior on the web (Persian)] [MSc thesis]. Tehran: Alzahra University; 2013. [Link]
15.Khosbaf M. [Investigating the information retrieval behavior of virtual graduate students of Imam Reza (AS) University based on Ellis model (Persian)] [MSc thesis]. Mashhad: Imamreza University, 2013. [Link]
16.Hasheminasab A. [Comparison of online information retrieval behavior of undergraduate students of Shahid Chamran University with David Ellis model from the perspective of these students (Persian)] [MSc thesis]. Ahvaz; Shahid Chamran University, 2015. [Link]
17.Wallace ED, Jefferson RN. Developing critical thinking skills for information seeking success. New Rev Acad Libr. 2013; 19(3):246-55. [DOI:10.1080/13614533.2013.802702]
18.Kovaroi R, Momeni E, Haji Zynolabedini M. [A survey of the relationship between cognitive and metacognitive strategies and information seeking behavior (Persian)]. Knowl Retrieval Semant Syst. 2016; 2(5):59-78. [Link]
19.Maleki Q. [Investigating the relationship between epistemological beliefs and critical thinking with information seeking behavior of Tarbiat Modares University students (Persian)] [MSc thesis]. Tehran: Payam-e-noor University; 2015. [Link]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
