مقدمه
با توجه به پیشرفتهای روزافزون در حوزه فناوری، پزشکی از راه دور در مسیر رشد و گسترش قرار گرفته است. در این زمینه، مدیریت سلامت و اقدامات پیشگیرانه در برابر بیماریها، از اهمیت بالاتری نسبت به مراقبتهای پزشکی برخوردار شدهاند [
1]. خدمات سلامت همراه، با حذف محدودیتهای زمانی و مکانی، امکان دسترسی به خدمات بهداشتی را برای جمعیتهای دورافتاده و آسیبپذیر فراهم میکنند. این خدمات قادرند کمبود منابع پزشکی را در مناطق کمتوسعه و در حال توسعه مرتفع سازند و درنتیجه، به تقویت عدالت سلامت کمک میکنند [
2]. برنامههای سلامت موبایل نقش بسیار مهم و تعیینکنندهای در بازسازی سیستمها و خدمات قدیمی مراقبتهای بهداشتی که براساس رابطه فیزیکی بین بیمار و پزشک هستند، دارند. همچنین تأثیر بالایی بر تمام خدمات مراقبتهای بهداشتی در مراکز درمانی ازجمله بیمارستانها و اورژانس دارند و هدف آن بهبود زندگی بیماران، بهویژه سالمندان، معلولان و بیماران مزمن است [
3]. برنامههای کاربردی سلامت موبایل، ابزارهایی مؤثر و ارزان جهت خودمراقبتی افراد در معرض خطر هستند که علائم بیماریها را کاهش میدهند [
4]. خدمات ارزش افزوده موبایل در حوزه سلامت در زیرمجموعه سلامت موبایل تعریف میشوند و بر روی تلفنهای هوشمند و دستگاههای ارتباطی موبایل اجرا میشوند تا فعالیتهای مرتبط با سلامت را پشتیبانی کنند [
5]. این خدمات به بهبود کیفیت و کارآمدی ارائه خدمات سلامت، رضایت و نتایج بیماران، مدیریت بیماریهای مزمن، تسهیل دسترسی به خدمات سلامت و تقویت رفتارهای پیشگیرانه و سالم منجر شده و با ایجاد راهحلهای نوین، کارآمدی و کارایی نظام سلامت را افزایش داده و به سازمان بهداشت جهانی در دستیابی به اهداف سلامت برای همگان کمک میکنند [
6-9]. سازمان تأمین اجتماعی ایران، بهعنوان بزرگترین نهاد بیمهگر کشور که جمعیت بسیار زیادی را تحت پوشش خود دارد درگیر مشکلاتی ازجمله دسترسی نامتوازن به برنامههای پیشگیری و درمان، کمبود منابع پزشکی و رشد نامتقارن بین عرضه و تقاضاست [
10]. یک راهحل مؤثر، در دسترس و اقتصادی برای رفع این مشکلات، بهکارگیری خدمات ارزش افزوده موبایل در حوزه درمان است. در این راستا در بهکارگیری این خدمات در حوزه درمان عوامل مختلفی وجود دارند که هر یک از آنها میتوانند بر کارایی، کیفیت، رضایت و پذیرش این خدمات تأثیر داشته باشند [
11]. این عوامل بهطورکلی به دسته عوامل فردی (ویژگیهای جمعیتشناختی افراد، نگرشها و باورهای افراد و مهارتهای فناوری افراد)، عوامل سازمانی (سیاستها و استراتژیهای سازمان، زیرساختهای فناوری و فرهنگ سازمانی)، عوامل محیطی (وضعیت اقتصادی و اجتماعی، قوانین و مقررات) و غیره تقسیم میشوند [
12].
مطالعات مختلفی پیرامون سلامت موبایل و خدمات ارزش افزوده موبایل در حوزه سلامت انجام گرفته که در آنها براساس یک یا چند نظریه پذیرش فناوری یا با ترکیب نظریات، یک سری عوامل بررسی شدهاند که جنبههای مختلف پذیرش و بهکارگیری را بهصورت جامع و ابعاد مختلف نشان نمیدهند. نظامدوست و همکاران در مطالعهای عوامل مؤثر بر نگرش و قصد پذیرش برنامه سلامت موبایل توسط پرستاران را شناسایی و ارزیابی کردند. آنها در این مطالعه بر روی عوامل فردی، محیطی و اجتماعی تأکید کردهاند و عوامل سازمانی و فرهنگی را موردتوجه قرار ندادهاند [
6]. شوماکرز و همکاران در پژوهشی عوامل مؤثر بر پذیرش کاربر از دو نوع برنامه سلامت موبایل را شناسایی و مقایسه کردند. آنها در این پژوهش به عوامل فردی و اجتماعی تأکید کرده و عوامل فنی و فناورانه را موردتوجه قرار ندادند [
13]. وانگ و همکاران در مطالعهای نقش اینرسی و رضایت کاربر را در تعیین قصد ادامه استفاده از برنامههای ارتباطی موبایل موردبررسی قرار دادند. آنها در این تحقیق عوامل کیفی و تأثیرات سازمانی را موردبررسی قرار دادند، ولی به عوامل فرهنگی و سازمانی بیتوجه بودند [
14]. هوکیو و سوروار در پژوهشی عوامل مؤثر بر پذیرش سلامت موبایل توسط سالمندان را با استفاده از یک مدل نظری گسترشیافته شناسایی و تحلیل کردند. در این پژوهش، آنها عوامل فردی و اجتماعی را موردبررسی قرار داده و عوامل فناوری و سازمانی را بررسی نکردند [
15]. بر این اساس، این ضرورت وجود دارد که الگوی صحیح و مناسب بهکارگیری خدمات ارزش افزوده موبایل در حوزه سلامت براساس عوامل مختلف تدوین و ارزیابی شود و ارائه الگوی مؤثر، میتواند به ترویج خدمات سلامت در جامعه منجر شود. هدف مطالعه حاضر، ارائه الگوی مناسب بهکارگیری خدمات ارزش افزوده موبایل در حوزه درمان سازمان تأمین اجتماعی بود.
مواد و روشها
این مطالعه با روش توصیفی و بهصورت مقطعی در سال 1401 در مدیریت درمان سازمان تأمین اجتماعی انجام شد. جامعه آماری پژوهش، کارشناسان فناوری اطلاعات مدیریت درمان سازمان تأمین اجتماعی استان تهران به تعداد 84 نفر بودند که با روش سرشماری وارد مطالعه شدند. این گروه با توجه به صلاحیت و آگاهی آنها در طراحی، اجرا و توسعه خدمات فناوری و همچنین ارزیابی ویژگیها و عوامل مؤثر بر خدمات ارزش افزوده موبایل در حوزه درمان انتخاب شدند.
پرسشنامه با هدف اندازهگیری سطح آگاهی، نگرش و استفاده از خدمات ارزش افزوده موبایل و براساس مطالعه احمدی ورزنه و همکاران [
16]، شامل 62 سؤال و بهصورت نامرتب، براساس طیف لیکرت از «خیلی کم» تا «خیلی زیاد» تنظیم و توسط نامه اداری برای همه اعضای جامعه ارسال شد. پس از دوبار پیگیری و مهلت 2ماهه، 64 پرسشنامه پاسخ داده شد که برای تحلیل مورداستفاده قرار گرفتند. پایایی پرسشنامه از طریق آزمون آلفای کرونباخ 0/944 به دست آمد. روایی محتوایی پرسشنامه نیز توسط 5 نفر از خبرگان شامل 3 نفر از اساتید دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان با تخصص در زمینه فناوری اطلاعات سلامت و 2 متخصص فناوری اطلاعات سلامت سازمان تأمین اجتماعی با تجربه توسعه خدمات فناوری، بررسی شد و براساس نظرات ایشان اصلاًحات صورت گرفت و روایی تأیید شد. سپس روایی صوری پرسشنامه توسط 10 نفر از اعضای جامعه آماری شامل کارشناسان فناوری اطلاعات مدیریت درمان سازمان تأمین اجتماعی بررسی و تأیید شد.
برای تحلیل دادهها و شناسایی مقولههای مجموعه دادهها، از روش تحلیل عاملی اکتشافی با انجام آزمونهای آماری توصیفی و استنباطی و نرمافزار SPSS نسخه 25 استفاده شد. در این روش الگوهای پنهان در دادهها کشف و ارتباط بین متغیرها بررسی میشود و با بررسی کامل دادهها، میتوان به درک بهتری از عوامل مؤثر بر بهکارگیری خدمات ارزش افزوده موبایل در حوزه درمان سازمان تأمین اجتماعی رسید. برای این منظور، ابتدا از آزمون بارتلت و ضریب KMO برای بررسی مناسب بودن دادهها برای تحلیل عاملی استفاده شد. سپس، با استفاده از روش تحلیل عاملی اصلی و چرخش واریماکس، عوامل مؤثر بر بهکارگیری خدمات ارزش افزوده موبایل در حوزه درمان سازمان تأمین اجتماعی شناسایی شدند.
یافتهها
براساس نتایج بهدستآمده از تحلیل جمعیتشناختی، 26/56 درصد نمونهها دارای سن 20 تا 30 سال، 39/06 درصد دارای سن 30 تا 40 سال و 34/37 درصد دارای سن 40 تا 50 سال بودند. 29/68 درصد شرکتکنندگان دارای جنسیت زن و 70/31 درصد دارای جنسیت مرد، همچنین 56/25 درصد دارای تحصیلات کارشناسی، 40/62 درصد دارای تحصیلات کارشناسی ارشد و 3/12 درصد دارای تحصیلات دکتری بودند (
جدول شماره 1).
برای بررسی و تحلیل عوامل، پرسشنامه از لحاظ روایی سازه بررسی شد. با توجه به
جدول شماره 2 و مقدار KMO که برابر 0/887 است، سؤالات جهت تحلیل عاملی مناسب بوده و همچنین با توجه به اینکه سطح معنیداری کمتر از 0/05 است ماتریس همبستگی بین سؤالات کل پرسشنامه غیر صفر بوده است.
با توجه به
جدول شماره 3، 16 عامل یا شاخص با توجه به 62 سؤال استخراجشده از مدل کیفی حاصل میشود که این 16 عامل حدود 80/16 درصد از تغییرات عوامل را تبیین میکنند که در جای خود عدد قابلتوجهی است. هرچه این مقدار بیشتر باشد خطا کمتر و دقت در تبیین واریانس سؤال استخراجشده از مدل کیفی بیشتر است.
ضرایب (بارهای عاملی) اهمیت هر یک از سؤالات در محاسبه هر 3 عامل در
جداول شماره 4 و
5 گزارش شده است.
همانطور که مشاهده میشود بار عاملی تمام سؤالات بالاتر از 0/4 به دست آمد.
بحث
براساس یافتههای این پژوهش، 16 عامل، الگوی خدمات ارزش افزوده موبایل در حوزه درمان سازمان تأمین اجتماعی را بهترتیب و بهصورت زیر شکل دادند:
عامل اول (درک منافع) که از درک لذت و درک مفید بودن تشکیل شده است. عامل دوم (درک رفاه) که از کاهش خطا، قابلمشاهده بودن، نگرش نسبت به استفاده و درک سهولت شکل گرفته است. عامل سوم (ارزشهای کاربران) که از افزایش اعتماد، ارزش اجتماعی، ارزش معرفتی، ارزش سلامت شخصی و ارزش سودآوری تشکیل شده است. عامل 4 (نتایج مشتریان) که از انتظار تلاش، وفاداری مشتری، رضایت مشتری، جالب بودن و تسهیل شرایط تشکیل شده است. عامل 5 (نتیجه جامعه) که از تکنولوژیهای جدید، تعامل با دیگران، اثر و نفوذ اجتماعی، بهبود سلامت و امید به زندگی تشکیل شده است. عامل 6 (نتایج سازمان) که از مزیت رقابتی، کشش و سهم بازار، کارایی، قابلیت عملکرد بالا، اثربخشی، کنترل همهجانبه، ارتباط قوی و تجاری بودن تشکیل شده است. عامل 7 (تأثیرات مالی و توسعه کسب و کار) که از نیاز به خودآموزی، سودآوری، سازگاری بالا، نوآوری و افزایش درآمد تشکیل شده است. عامل 8 (تأثیرات کیفی) که از درک صلاحیت در استفاده، افزایش کیفیت، افزایش کیفیت ارتباط، افزایش کیفیت خدمات، افزایش کیفیت سیستم و کاهش هزینه تشکیل شده است. عامل 9 (زیرساخت فناوری) که از زیرساخت موبایل، پتانسیل فنی موجود، درک میزان و شدت در استفاده تشکیل شده است. عامل 10 (کاهش ترس از فناوری) که از درک ارزش، کاهش اضطراب فناوری و کاهش مقاومت در برابر تغییر تشکیل شده است. عامل 11 (یادگیری و توانمندسازی) که از نگرش نسبت به فناوری، سواد و یادگیری لازم و آموزش تشکیل شده است. عامل 12 (عوامل شغلی) که از محیط شغلی پویا و سازگاری ماهیت شغلی تشکیل شده است. عامل 13 (حمایت و مشوقها) که از سیاستهای تشویقی حوزه سلامت و حمایت سطوح کلان تشکیل شده است. عامل 14 (نگرش) که از هنجار ذهنی، درک دسترسی، انتظار عملکرد بالا، درک وابستگی، تجربه قبلی استفاده و قابلیت اطمینان سیستم تشکیل شده است. عامل 15 (اطمینان پذیری) که از افزایش ایمنی و محرمانگی و حفظ حریم خصوصی تشکیل شده است. عامل 16 (کاهش مخاطرات) که از کاهش ریسک و کاهش آسیبپذیری تشکیل شده است.
براساس مطالعات پیشین، در مطالعه مککول و همکاران با ارزیابی سلامت موبایل در کشورهای در حال توسعه، عوامل ارتقای دسترسی، کارآمدی، هزینه، کیفیت و عدالت سلامت را بررسی کردهاند [
17]. بر این اساس، نتایج پژوهش حاضر با مطالعه آنها همخوانی دارد و همچنین عوامل دیگر ازجمله عوامل فناوری، سازمانی و اقتصادی نیز موردبررسی قرار گرفتند. یان و همکاران در پژوهش دیگری، قصد استفاده از برنامههای موبایل برای سلامت را موردبررسی قرار داده و عوامل سودمندی، رضایت و ارزش مصرف را در قصد استفاده از این برنامهها مؤثر دانستند [
18]. در حالی که نتایج پژوهش حاضر با مطالعه آنها همخوانی دارد، عوامل دیگری نیز در استفاده از موبایل در حوزه سلامت موردبررسی قرار گرفت. در تحقیقی پترسن و همکاران استفاده از برنامههای سلامت موبایل توسط بیماران دیابتی را بررسی کردند و عوامل تسهیل شرایط، تأثیر اجتماعی، انتظار عملکرد و انتظار تلاش در قصد استفادهای خدمات بررسی شدند [
19]. نتایج پژوهش حاضر با مطالعه آنها همخوانی دارد و بر بهکارگیری خدمات ارزش افزوده موبایل در حوزه سلامت مؤثر بوده و همچنین علاوه بر آن، عوامل دیگری نیز دستهبندی شدند. در مطالعه ژائو و همکاران عوامل مؤثر بر پذیرش خدمات سلامت موبایل شامل عوامل درک مفید بودن و درک سهولت در پذیرش خدمات سلامت موبایل بررسی شدند [
20]. نتایج پژوهش حاضر با مطالعه آنها همخوانی دارد. کیلیرز و همکاران در پژوهشی پذیرش موبایل را در بین دانشجویان برای سلامت موردبررسی قرار دادند. عوامل سودمندی درکشده، سهولت استفاده درکشده، نگرش و نگرش عاطفی در استفاده از این خدمات مؤثر بودند [
21]. بر این اساس، نتایج پژوهش حاضر با مطالعه آنها همخوانی دارد و این عوامل در استفاده از این خدمات مؤثر بودند.
با بررسی و مقایسه پژوهش حاضر با مطالعات پیشین، مشخص است که گستردگی عوامل و دستهبندی انجامشده پوشش گستردهای از عوامل مؤثر در بهکارگیری این خدمات ارزش افزوده موبایل را در حوزه درمان سازمان تأمین اجتماعی نشان داده و همه جوانب را در نظر میگیرد.
از محدودیتهای این پژوهش، میتوان به بازه زمانی محدود و فقدان تعامل با شرکتکنندگان و عدم همکاری برخی افراد، که موجب کاهش حجم نمونه شد، اشاره کرد. بر این اساس پیشنهاد میشود بازه زمانی پژوهش، برای فرصت بیشتر تعامل با شرکتکنندگان و جذب نمونههای بیشتر گسترش یابد. همچنین انجام این پژوهش در گروههای متنوعتر، حرفهای یا سایر سازمانها در حوزه سلامت در جهت تعمیم نتایج توصیه میشود.
نتیجهگیری
با توجه به خدمات متنوع و ویژگیهای منحصربهفرد موبایل که بسیاری محدودیتها را از بین میبرد، باید از خدمات ارزش افزوده موبایل در حوزه درمان و ارائه خدمات مطلوب پزشکی به جامعه استفاده کرد. براساس نتایج این پژوهش، خدمات ارزش افزوده موبایل در حوزه درمان سازمان تأمین اجتماعی بهعنوان راهکاری برای کاهش هزینهها، توزیع مناسب خدمات سلامت، ارتقای کیفیت خدمات پزشکی و بهبود سلامت جامعه، دارای اهمیت بسیاری است. بنابراین با توجه به الگوی ارائهشده این پژوهش که ابعاد بهکارگیری این خدمات را شناسایی کرد، حوزه درمان سازمان تأمین اجتماعی باید بهمنظور استفاده درست از این فرصت در جهت افزایش رضایت بیمهشدگان و بازنشستگان خود اقدام کند.
براساس این پژوهش به مدیران سازمان تأمین اجتماعی پیشنهاد میشود به بررسی و ارزیابی عملکرد فعلی سیستم ارائه خدمات ارزش افزوده موبایل در حوزه سلامت و شناسایی نقاط قوت و ضعف آن بپردازند و با استفاده از نتایج پژوهش حاضر براساس الگوی ارائهشده، بهبود عملکرد سیستم را ترویج کنند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله موردتأیید کمیته اخلاق دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) با کد اخلاق IR.IAU.KHUISF.REC.1402.052 است.
حامی مالی
مقاله حاضر برگرفته از رساله دکتری محمدرضا احمدی ورزنه، تأییدشده توسط گروه مدیریت، دانشکده علوم انسانی، واحد اصفهان (خوراسگان) دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) است.
مشارکت نویسندگان
طراحی پژوهش: محمدرضا احمدی ورزنه و علی رشیدپور؛ جمعآوری و تجزیهوتحلیل دادهها: محمدرضا احمدی ورزنه؛ نگارش، خوانش نسخه نهایی و تأیید: همه نویسندگان.
تعارض منافع
تعارض منافعی وجود ندارد.
تشکر و قدردانی
از کارشناسان و خبرگان محترم فناوری اطلاعات حوزه درمان سازمان تأمین اجتماعی که نویسندگان این مقاله را مساعدت نمودند، تشکر و قدردانی به عمل میآید.