دوره 10، شماره 1 - ( بهار 1403 )
جلد 10 شماره 1 صفحات 31-16 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Sedghi S, Akbari Z, Soleymanpour S. Evaluation of the Graduate Students' Moral Literacy in the Social Networks at Iran University of Medical Sciences. JMIS 2024; 10 (1) :16-31
URL: http://jmis.hums.ac.ir/article-1-461-fa.html
URL: http://jmis.hums.ac.ir/article-1-461-fa.html
صدقی شهرام، اکبری زهرا، سلیمانپور سمیرا. سنجش میزان سواد اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی. اطلاع‌رسانی پزشکی نوین. 1403; 10 (1) :16-31
گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی، دانشکده مدیریت و اطلاع‌رسانی پزشکی، دانشکاه علوم‌پزشکی ایران، تهران، ایران.
متن کامل [PDF 7492 kb]
(613 دریافت)
| چکیده (HTML) (1483 مشاهده)
متن کامل: (592 مشاهده)
مقدمه
اخلاق یکی از ارکان اساسی بقای جوامع است؛ مجموعه‌ای از صفات روحی و باطنی که با آثار و پیامدهایش قابل‌تعریف است. به عبارتی، اخلاق، علمی است که هدف آن ترغیب اراده فرد به انجام کاری مطلوب و بازداشت از اقدامی نامطلوب است [1]. اولویت دادن به این اصل مهم و تلاش برای آموزش و نهادینه کردن آن در جوامع ضروری به نظر می‌رسد؛ جوامعی که روزبهروز در سایه اطلاعات و ارتباطات توسعه پیدا کرده است و برای بقا در آن دقت و هوشیاری بیش از پیش نیاز است [2]. این توسعه از مرز زمان و مکان، زیان و فرهنگ فراتر رفته و مناسبات و معاشرت افراد را از شکل صرفاً حقیقی خارج کرده و به فضای مجازی انتقال داده است [3، 4].
فضایی که با پیشرفت فناوری وسهولت در برقراری ارتباط، تبادل اطلاعات براساس علائق مشترک، سرگرمی و تفریح را به‌شکل جهانی و بدون حضور فیزیکی میسر ساخته است که افراد در آن معمولاً گمنام هستند [5، 6].
ویژگی‌های خاص شبکه‌های اجتماعی همانند قدرت معاشرت‌پذیری، غنای رسانه‌ای، سرعت انتقال اطلاعات و خاصیت مخاطب‌محوری آن، روزبهروز بر جمعیت آن افزوده است [6]. این استقبال روزافزون از شبکه‌های اجتماعی به‌خصوص تلگرام و اینستاگرام که به‌عنوان شبکه‌های اجتماعی محبوب و پرکاربرد در بیشتر کشورها، ازجمله ایران شناخته می‌شوند [7]، نیازمند توجه همه‌جانبه و دقیق است.
گزارشات دو گروه تحقیقاتی «We Are Social» و «HootSuite» حاکی از افزایش مدت‌زمان استفاده و تعداد کاربران فضای مجازی، به‌خصوص در شبکه‌های اجتماعی است. براساس نتایج حاصل از بررسی‌های انجام شده، تعداد کاربران جهانی شبکه‌های اجتماعی تا ژانویه سال 2021 تقریباً به 20/4 میلیارد نفر رسیده است. هرچند در این بین نمی‌توان از تأثیرات ویروس کووید-19 که باعث ایجاد چالش‌ها و فرصت‌های جدید شد، چشم‌پوشی کرد. اما این رقم طی 12 ماه گذشته به میزان 490 میلیون نفر رشد داشته است که افزایش بیش از 13درصدی را نسبت به سال گذشته نشان می‌دهد. کاربران شبکه‌های اجتماعی اکنون بیش از 53 درصد از کل جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند که کاربران ایرانی نیز از این قاعده مستثنی نیستند. به گزارش دو گروه تحقیقاتی مذکور، تعداد کاربران ایرانی شبکه‌های اجتماعی در سال 2021 تا 13 درصد رشد کرده است. همچنین در شبکه اجتماعی واتس‌آپ 50 میلیون نفر، در تلگرام 49 میلیون نفر و در اینستاگرام 47 میلیون نفر ایرانی فعال گزارش شده است [8].
این جمعیت عظیم از کاربران برای بقا و داشتن محیطی امن و بهره‌وری در فضای مجازی نیازمند کسب مهارت‌ها و آموزش‌هایی هستند که تحت عنوان سواد اخلاقی از آن یاد می‌شود. درواقع، سواد اخلاقی آگاهی عمومی از پیامدهای اخلاقی اعمال و نگرش‌های ماست که بخشی از آن به استفاده از رسانه‌ها و فضاهای دیجیتال و مجازی مربوط می‌شود [9]؛ عملی که در تلاش است تا اخلاق را در قالب سواد به مدارس بازگرداند [10].
انسان قرن 21 همان‌گونه که سواد فناوری، خواندن، نوشتن و حساب کردن را می‌تواند کسب کند، اخلاق را نیز می‌تواند در قالب سواد اخلاقی بیاموزد [10، 11].
توآنا معتقد است سواد اخلاقی را نباید از سواد خواندن یا سواد ریاضی متفاوت دانست. ازآنجایی که افراد در طول عمر خود نیازمند اخذ تصمیمات اخلاقی متعددی هستند، برای توجه به مقوله سواد اخلاقی به‌عنوان بخشی از برنامه‌های نهادهای آموزش و پرورش، دلیلی متقن وجود دارد. طبق مطالعه توآنا، سواد اخلاقی شامل 3 بعد حساسیت اخلاقی، تخیل اخلاقی و استدلال اخلاقی است [12].
حساسیت اخلاقی
توآنا براساس تحقیقات خود، حساسیت اخلاقی را عنصر اساسی سواد اخلاقی قلمداد می‌کند. از دیدگاه او، حساسیت اخلاقی حداقل شامل 3 مؤلفه اصلی است: 1) توانایی تعیین اینکه آیا وضعیت پیش‌آمده شامل مسائل اخلاقی است یا خیر؛ 2) آگاهی از اینکه یک وضعیت تا چه میزان اخلاقی یا غیراخلاقی است که بیان‌کننده مفهوم شدت اخلاقی است؛ 3)توانایی شناسایی فضائل اخلاقی یا ارزش‌های اساسی در یک وضعیت اخلاقی. حساسیت اخلاقی یک استعداد ذاتی نیست، بلکه توانایی است که تسلط بر آن نیاز به آموزش و تمرین دارد [12].
استدلال اخلاقی
استدلال اخلاقی دربرگیرنده درک درست افراد از چارچوب‌های اخلاقی مختلف، توانایی شناسایی و ارزیابی اعتبار واقعیت‌های مربوط به یک وضعیت اخلاقی و همچنین ارزیابی هر گونه استنباط از این واقعیت‌هاست. علاوه بر این، استدلال اخلاقی توانایی شناسایی و ارزیابی ارزش‌هایی است که یک فرد یا گروه درباره یک مسئله اخلاقی دارند. فرایندی که خوبی یا بدی کنش‌های انسان را داوری می‌کند و به‌عنوان یک توانایی شناختی در اثر مواجهه با موضوعات اخلاقی تقویت می‌شود [13، 14].
تخیل اخلاقی
این بُعد به توانایی پیش‌بینی و تجسم آسیب‌های بالقوه‌ای اشاره دارد که ممکن است در یک موقعیت یا مسئله اخلاقی خاص حاصل شود. تخیل اخلاقی ترکیبی از فرایندهای احساسی و عقلانی است که به شکل‌گیری تخیل کمک می‌کند. تخیل اخلاقی مسئله‌ای است که افراد بیشتر اوقات با آن سروکار دارند. انسان‌ها به‌طور مداوم در حال برخورد با انواع مسائل اخلاقی‌اند و به‌طور مداوم در حال سنجش میزان درستی و نادرستی، خوبی و بدی مسائل هستند. مهارت تخیل اخلاقی، توانایی افراد را در تصور نتایج رفتار و عواقب اعمال بالقوه خود بالا می‌برد [10، 12].
در این زمینه، بهرامی و همکاران در سال 1399 در پژوهشی با عنوان «بررسی وضعیت موجود مؤلفه‌های سواد اخلاقی دانشجویان در شبکه‌های اجتماعی» دریافتند وضعیت مؤلفه‌های سواد اخلاقی (پتانسیل اخلاقی، وجود حساسیت‌های اخلاقی، تقویت مهارت‌های استدلال‌ورزی) دانشجویان در شبکه‌های مجازی در سطح مطلوبی قرار دارد. از طرفی، مباحث نظری این مقوله با توجه به یافته‌های این مطالعه، موردتأیید و در سطح قابل‌قبول بوده و زمینه‌های حرکت به سمت سیاست‌گذاری‌های جدی در زمینه آموزش سواد اخلاقی در شبکه‌های مجازی را فراهم کرده است [15].
فیپن و همکاران در سال 2021 در پژوهشی با عنوان «استراتژی‌های مؤثر برای آموزش سواد اطلاعاتی: مبارزه با اخبار جعلی و تقویت تفکر انتقادی» به بررسی چگونگی تغییر ماهیت دانشجویان با دسترسی بسیار بیشتر به کتاب‌های الکترونیکی و سیستم‌های مجلات آنلاین و افزایش انتظار مشارکت‌های سازمانی پرداختند. آن‌ها با استفاده از روش تجزیه‌وتحلیل یادگیری دانشجویان کارشناسی ارشد در یک مؤسسه آموزش عالی انگلستان دریافتند دانشجویان بیشتر زمان خود را در محیط دیجیتال می‌گذرانند، در حالی که مهارت و آگاهی چندانی برای مراقبت از خود در این فضا ندارند. نتایج آن‌ها نشان داد نمی‌توان انتظار داشت دانشجویان با آگاهی کامل از مفهوم داشتن سواد دیجیتالی اخلاقی وارد دانشگاه‌ها شوند و دانشگاه‌ها باید رویکرد جامع‌تری برای حمایت از دانشجویان در توسعه سواد دیجیتالی اخلاقی در قرن 21 داشته باشند و باید در جهت توسعه چارچوبی از تفکر انتقادی حرکت کنند [16].
راند در سال 2020 در پژوهش خود با استفاده از نظرسنجی آنلاین (نظرسنجی از معلمان درمورد نژاد)، دیدگاه 538 معلم در مدارس دولتی پنسیلوانیا را درمورد مسئولیت خود در قبال آموزش عدالت اجتماعی موردبررسی قرار داد. نتایج بررسی‌ها نشان داد تعداد قابل‌توجهی از معلمان بر این باورند که آن‌ها مسئول کمک به دانش‌آموزان خود در توسعه مهارت‌های تجزیه‌وتحلیل انتقادی و پاسخ به بی‌عدالتی اجتماعی نیستند [17]. بررسی‌های صورت‌گرفته در حوزه شبکه‌های اجتماعی و بررسی آسیب‌های اخلاقی و پیامدهای آن نشان می‌دهد تعداد معدودی از پژوهش‌ها به بررسی سواد اخلاقی در شبکه‌های اجتماعی پرداخته‌اند و پژوهش‌های انجام‌شده تنها بعد نظری آن را مد نظر قرار داده‌اند. بنابراین پژوهش حاضر در تلاش است به بُعد عملیاتی سواد اخلاقی بپردازد و اهداف اصلی آن سنجش 3 مؤلفه حساسیت اخلاقی، استدلال اخلاقی و تخیل اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی است که یکی از خلأهای پژوهشی در این زمینه محسوب می‌شود. پژوهش حاضر در صدد است تا با پر کردن این خلأ گامی مؤثر در جهت ایجاد، ارتقا و بهبود سواد اخلاقی و بهره‌وری هرچه بیشتر در شبکه‌های اجتماعی بردارد. این مطالعه در صدد یافتن پاسخ برای سؤالات زیر است:
سؤال اصلی
میزان سواداخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی
سؤالات فرعی
1. میزان حساسیت اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی
2. میزان استدلال اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی
3. میزان تخیل اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی
4. وجود اختلاف معنی‌دار بین میانگین فرضی (3) و میانگین به‌دست‌آمده برای هر 3 مؤلفه حساسیت اخلاقی، استدلال اخلاقی و تخیل اخلاقی
مواد و روش‌ها
پژوهش حاضر، پیمایشی و از نوع مقطعی، به‌لحاظ هدف توصیفی و از نظر کاربرد نتایج، کاربردی است. جامعه این مطالعه را کلیه دانشجویان تحصیلات تکمیلی مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری مشغول به تحصیل دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در کلیه رشته‌ها در سال تحصیلی 1398-1399 تشکیل دادند. با مراجعه به واحد فناوری اطلاعات دانشگاه، تعداد کل دانشجویان تحصیلات تکمیلی 2244 نفر برآورد شد که از این تعداد، 776 نفر در مقطع دکتری و 1468 نفر در مقطع کارشناسی ارشد مشغول به تحصیل بودند. با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای و طبق جدول کرجسی ـ مورگان، حجم نمونه پژوهش برابر با 327 نفر محاسبه شد. محیط پژوهش، کلیه دانشکده‌های دانشگاه علوم‌پزشکی ایران بود که عبارتند از: دانشکده بهداشت، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشکده پزشکی، دانشکده پیراپزشکی، دانشکده طب ایرانی، دانشکده علوم توانبخشی، دانشکده علوم رفتاری و سلامت روان، دانشکده فناوری‌های نوین پزشکی و دانشکده مدیریت و اطلاع‌رسانی پزشکی.
ابزار گردآوری داده‌ها، پرسش‌نامه محقق‌ساخته بود که به‌منظور طراحی سؤالات آن از ترکیب پرسش‌نامه‌های سه پژوهش، تیری و همکاران در سال 2008 [18]، یورتسِوِر در سال 2006 [19] و ببی‌یو و همکاران در سال 1995 [20] استفاده شد. پرسش‌نامه طراحی‌شده شامل دو بخش بود: بخش اول مربوط به اطلاعات جمعیت‌شناختی (شامل دانشکده محل تحصیل، جنسیت، سن، رشته تحصیلی، اسامی شبکه‌های اجتماعی مورداستفاده و میزان ساعتی که به استفاده از شبکه‌های اجتماعی اختصاص می‌دهند) بود. بخش دوم مربوط به سؤالات تخصصی جهت سنجش میزان سواد اخلاقی (41 سؤال) در شبکه‌های اجتماعی در سه بعد حساسیت اخلاقی (12 سؤال)، استدلال اخلاقی (11 سؤال) و تخیل اخلاقی (18 سؤال) اخلاقی بود.
سؤالات این پرسش‌نامه براساس طیف پنج‌گانه لیکرت از 1 به معنای «خیلی کم» تا 5 به معنای «خیلی زیاد» تنظیم شده بود. روایی صوری آن توسط اساتید گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی (5 نفر) بررسی شد و پایایی آن نیز با توزیع پرسش‌نامه میان 30 نفر از دانشجویان تحصیلات تکمیلی با استفاده از آزمون آلفای کرونباخ به‌ترتیب برای مؤلفه‌های حساسیت اخلاقی، استدلال اخلاقی، تخیل اخلاقی و کل پرسش‌نامه 0/829، 0/817، 0/809 و 0/818 برآورد شد. ازآنجایی که مقدار آلفای کرونباخ تمام مؤلفه‌ها از 70 درصد بالاتر بود، پایایی گویه‌ها و همسانی درونی سؤال‌ها موردتأیید قرار گرفت.
با کسب رضایت و اطمینان جامعه موردمطالعه درمورد حفظ اطلاعات محرمانه آن‌ها، 327 پرسش‌نامه از طریق ایمیل، شبکه‌های اجتماعی و پیامک توزیع شد؛ 51 پرسش‌نامه یعنی 15/59 درصد به‌صورت ایمیل، 204 پرسش‌نامه یعنی 62/35 درصد از طریق شبکه‌های اجتماعی و 46 پرسش‌نامه یعنی 14/06 درصد از طریق پیامک دریافت ارسال شدند. درمجموع 301 پرسش‌نامه یعنی 92/04 درصد از پرسش‌نامه‌ها تکمیل و عودت داده شد.
تجزیه‌وتحلیل داده‌های این پژوهش با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 24 انجام شد. داده‌ها با استفاده از تکنیک‌های آمار توصیفی نظیر میانگین، انحراف‌معیار، توزیع فراوانی و درصد تحلیل شد. همچنین در قسمت آمار تحلیلی نیز برای بررسی وجود اختلاف معنی‌دار بین میانگین محاسبه‌شده برای هر 3 مؤلفه حساسیت اخلاقی، استدلال اخلاقی و تخیل اخلاقی با میانگین فرضی (3/00) از آزمون تی تک‌نمونه‌ای استفاده شد.
یافته‌ها
یافته‌های پژوهش حاضر شامل دو قسمت است: قسمت اول مربوط به اطلاعات جمعیت‌شناختی شرکت‌کنندگان و قسمت دوم مربوط به سؤالات پژوهش است.
اطلاعات جمعیت‌شناختی
با توجه به جدول شماره 1، آزمون تی مستقل نشان داد متوسط نمره سواد اخلاقی زنان و مردان دانشجو از نظر آماری معنی‌دار نیست ().
براساس پرسش مطرح‌شده در پرسش‌نامه، از شرکت‌کنندگان خواسته شده بود تا شبکه‌های اجتماعی مورداستفاده خود را به‌ترتیب ذکر کنند. اطلاعات به‌دست‌آمده حاکی از آن بود که 20 نوع شبکه اجتماعی توسط شرکت‌کنندگان مورداستفاده قرار گرفته است که 4 مورد آن شبکه اجتماعی داخلی و 16 مورد خارجی بود. از بین این 20 نوع، تنها 2 مورد شبکه اجتماعی علمی (لینکدین و ریسرچ گیت) و 18 مورد عمومی بود (تصویر شماره 1).
میزان ساعت‌های مورداستفاده دانشجویان از شبکه‌های اجتماعی نیز برآورد شد که نشان داد بیشتر دانشجویان دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در طول شبانه‌روز بین 2 تا 3 ساعت از زمان خود را به استفاده از شبکه‌های اجتماعی اختصاص می‌دهند (تصویر شماره 2).
سؤالات پژوهش
هدف اصلی این پژوهش سنجش میزان سواد اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی بود. در این پژوهش 3 مؤلفه سواد اخلاقی مورد سنجش قرار گرفت که عبارتند از: حساسیت اخلاقی، استدلال اخلاقی و تخیل اخلاقی. با توجه به اینکه مقادیر چولگی و کشیدگی نمرات حساسیت اخلاقی، استدلال اخلاقی و تخیل اخلاقی بین 1+ و 1- بود، بنابراین توزیع آن‌ها نرمال فرض شد و برای مقایسه قبل و بعد در هر گروه از آزمون تی تک‌نمونه‌ای و برای مقایسه گروه‌ها از آنالیز واریانس یک‌طرفه و آزمون تی مستقل استفاده شد.
نتیجه سؤال اصلی پژوهش
جهت بررسی این سؤال نیز از آزمون تی تک‌نمونه‌ای استفاده شد و میانگین نظر دانشجویان تحصیلات تکمیلی موردبررسی قرار گرفت.
با توجه به جدول شماره 2، گزینه «زیاد» با درصد فراوانی 62/9 دارای بیشترین فراوانی و گزینه‌های «بسیار کم» و «کم» دارای کمترین فراوانی بودند. سطح معنی‌داری آزمون تی تک‌نمونه‌ای در بررسی میزان سواد اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی در شبکه‌های اجتماعی برابر با 0/001 محاسبه شد که از سطح معنی‌داری استاندارد 0/05 کمتر است (0/05>P) که نشان می‌دهد متوسط نمره سواد اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران بالاتر از میانگین فرضی 3/00 است.
سؤال فرعی اول پژوهش
میزان حساسیت اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی
طبق اظهارات پاسخ‌دهندگان در جدول شماره 3، گویه «از اشتراک‌گذاری اطلاعات غیرمفید (توهین، قضاوت، شایعه، غیرموثق، نادرست) خودداری می‌کنم.» با میانگین 4/69 دارای بالاترین میانگین بود. گویه «هنگام قرارگیری در یک موقعیت اخلاقی، براساس تعصبات خاصی به ارزیابی می‌پردازم.» با میانگین 2/69 دارای پایین‌ترین میانگین در میان گویه‌های موردبررسی درباره میزان حساسیت اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران بوده.
برای بررسی وجود اختلاف معنی‌دار بین میانگین محاسبه‌شده برای میزان حساسیت اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران با میانگین فرضی 3/00 از آزمون تی تک‌نمونه‌ای استفاده شد. طبق محاسبات ارائه‌شده در جدول شماره 3، حساسیت اخلاقی دارای میانگینی برابر با 3/75 است که این امر بیانگر آن است که میزان حساسیت اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در استفاده از شبکه‌های اجتماعی بالاتر از میانگین فرضی 3/00 و در وضعیت خوب (بالای متوسط) قرار دارد. همچنین براساس محاسبات انجام‌شده، اختلاف بین میانگین محاسبه‌شده برای مؤلفه حساسیت اخلاقی و میانگین فرضی 3 معنی‌دار است (0/001>P).
سؤال فرعی دوم پژوهش
میزان استدلال اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی
طبق اظهارات پاسخ‌دهندگان در جدول شماره 4، گویه «من قبل از اشتراک‌گذاری اطلاعات در شبکه‌های اجتماعی به عواقب احتمالی عمل خود فکر می‌کنم.» دارای بالاترین میانگین (4/13) و گویه «براساس منافع خودم اطلاعات را در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک می‌گذارم.» دارای پایین‌ترین میانگین (2/61) در میان گویه‌های موردبررسی درباره میزان قدرت استدلال‌ورزی اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران بوده‌اند.
برای بررسی وجود اختلاف معنی‌دار بین میانگین محاسبه‌شده برای میزان استدلال اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران با میانگین فرضی 3/00 از آزمون تی تک‌نمونه‌ای استفاده شد. طبق محاسبات ارائه‌شده در جدول شماره 4، استدلال اخلاقی دانشجویان دارای میانگینی برابر با 3/64 است که این امر بیانگر آن است که میزان استدلال اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در استفاده از شبکه‌های اجتماعی بالاتر از میانگین فرضی 3/00 است و در وضعیت خوب (بالای متوسط) قرار دارد. همچنین براساس محاسبات انجام‌شده، اختلاف بین مقدار میانگین محاسبه‌شده و میانگین فرضی 3 معنی‌دار است (0/001>P).
سؤال فرعی سوم پژوهش
میزان تخیل اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی
طبق اظهارات پاسخ‌دهندگان در جدول شماره 5، گویه «من به‌عنوان یک دانشجو لازم می‌دانم نسبت به اصول اخلاقی در شبکه‌های اجتماعی، آگاهی پیدا کنم.» دارای بالاترین میانگین (4/23) و گویه «من در شبکه‌های اجتماعی مسئولیتی نسبت به دیگران ندارم.» دارای پایین‌ترین میانگین (1/92) در میان گویه‌های موردبررسی درباره میزان تخیل اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران بوده‌اند.
برای بررسی وجود اختلاف معنی‌دار بین میانگین محاسبه‌شده برای میزان استدلال اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران با میانگین فرضی 3/00 از آزمون تی تک‌نمونه‌ای استفاده شد. طبق محاسبات انجام‌شده و مطابق با جدول شماره 5، میزان قدرت تخیل اخلاقی دارای میانگینی برابر با 3/36 است که این امر بیانگر آن است که میزان قدرت تخیل اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در استفاده از شبکه‌های اجتماعی بالاتر از میانگین فرضی 3/00 است و در وضعیت خوب (بالای متوسط) قرار دارد. همچنین براساس محاسبات انجام‌شده، اختلاف بین مقدار میانگین محاسبه‌شده و میانگین فرضی 3 معنی‌دار است (0/001>P).
سؤال فرعی چهارم پژوهش
در جدول شماره 6 نتایج مربوط به بررسی وجود اختلاف معنی‌دار بین میانگین فرضی (3) و میانگین به‌دست‌آمده برای هر 3 مؤلفه حساسیت اخلاقی، استدلال اخلاقی و تخیل اخلاقی ارائه شده است.
بحث
براساس یافته‌های پژوهش حاضر، میزان سواد اخلاقی دانشجویان دانشگاه علوم‌پزشکی ایران بالای متوسط ارزیابی شد. این یافته‌ها با نتایج مطالعه بهرامی و همکاران [15] همسو بود. در آن مطالعه نیز وضعیت موجود تمامی مؤلفه‌های سواد اخلاقی دانشجویان در شبکه‌های اجتماعی در حد مطلوبی قرار داشت. نصیری و بخشی [21]، قاسمی زرگر و همکاران [22]، خان [23] و تورکولت [24] نیز در نتایج پژوهش خود میزان سواد اخلاقی جامعه موردمطالعه خود را در حد مطلوب ارزیابی کرده‌اند.
بیشترین میانگین نمره به‌دست‌آمده از بین 3 مؤلفه سواد اخلاقی، مربوط به استدلال اخلاقی و کمترین آن با اندکی تفاوت مربوط به تخیل اخلاقی بود.
حساسیت اخلاقی
یافته‌ها درمورد مؤلفه حساسیت اخلاقی نشان می‌دهند میزان حساسیت اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی در وضعیت بالای متوسط قرار دارد که همسو با مطالعه بهرامی و همکاران [15] است. این امر بیانگر قدرت تشخیص مطلوب دانشجویان در مواجهه با مسائل اخلاقی موجود در شبکه‌های اجتماعی است. آنان درمورد به‌اشتراک‌گذاری اطلاعات غیرمفید، غیرموثق و نادرست در شبکه‌های اجتماعی از حساسیت مطلوبی برخوردارند و از توهین، قضاوت و شایعه‌پراکنی در این شبکه‌ها خودداری می‌کنند. دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران به این نکته واقف هستند که نظیر زندگی واقعی، فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی نیز دارای یک سری مسائل اخلاقی‌اند و افرادی که در این فضا حضور دارند ملزم به رعایت مسائل اخلاقی هستند. همچنین آنان تا حدودی قادر به شناسایی ارزش‌های اخلاقی موجود در شبکه‌های اجتماعی هستند و هنگام بروز مشکلات اخلاقی در فضای مجازی یا هنگام حل مشکل به‌وجودآمده در یک موقعیت خاص در شبکه‌های اجتماعی می‌دانند که چگونه طبق موقعیت اجتماعی، شرایط فرهنگی و اعتقادات شخصی خود موضع خود را مشخص کنند. درنهایت، حساسیت اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران بیانگر آن است که آنان هنگام مواجهه با مسائل اخلاقی تا حدودی از توانایی شناسایی و تشخیص مسائل اخلاقی برخوردارند و می‌توانند واکنش مناسب اخلاقی داشته باشند. تصمیم‌گیری و ارزیابی اخلاقی دانشجویان براساس تعصبات خاص نیست که این خود احتمال واکنش و اقدام اخلاقی مؤثر و مناسب را افزایش می‌دهد [9، 12].
استدلال اخلاقی
یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در استفاده از شبکه‌های اجتماعی از استدلال اخلاقی نسبی برخوردار هستند که همسو با مطالعه بهرامی و همکاران است [15]. طبق اظهارات دانشجویان تحصیلات تکمیلی، آنان قبل از اشتراک‌گذاری اطلاعات در شبکه‌های اجتماعی به عواقب احتمالی عمل خود فکر می‌کنند و علاوه بر منافع فردی خود، منافع دیگران را نیز در نظر می‌گیرند. همچنین آنان با در نظر گرفتن هنجار و ارزش‌های افراد در شبکه‌های اجتماعی تصمیم‌گیری و اقدام می‌کنند و می‌دانند که عدم رعایت اصول اخلاقی ممکن است عواقب ناگواری برای خودشان و دیگران داشته باشد. بنابراین هنگام اقدام به هر گونه عملی در شبکه‌های اجتماعی از جمله اشتراک اطلاعات، به عواقب آن و تأثیرات احتمالی آن بر روی دیگران فکر می‌کنند و اگر مسئله اخلاقی به وجود آمده باشد مسئولیت اخلاقی رفتار خود را می‌پذیرند. درنهایت یافته‌های پژوهش نشان‌دهنده قدرت استدلال، تجزیه‌وتحلیل مسائل، سنجش و ارزیابی عملکرد خود، عاقبت‌اندیشی و مسئولیت‌پذیری اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران قبل از هر گونه اقدامی در شبکه‌های اجتماعی است که این خود ارتباط تنگاتنگی با تفکر انتقادی دارد. این خصیصه افراد را به دوراندیشی سوق می‌دهد. افراد دوراندیش جنبه‌های مختلف شرایط را در نظر می‌گیرند و می‌دانند سود جمعی به معنی پیشرفت حداکثری است و در این راستا تلاش می‌کنند[25].
تخیل اخلاقی
یافته‌ها نشان می‌دهند تخیل اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در استفاده از شبکه‌های اجتماعی در وضعیت بالای متوسط قرار دارد. این بخش از پژوهش نیز همسو با مطالعه بهرامی و همکاران است. همچنین اودوم و همکاران نیز دریافتند از دیدگاه دانشجویان، تخیل اخلاقی به آن‌ها کمک می‌کند قبل از قضاوت و اظهار نظر درمورد اقدام و رفتار افراد، خود را در جایگاه سایرین قرار دهند و با استفاده از آن می‌توانند هنگام درگیری در موقعیت‌های اخلاقی راه‌حل‌های جایگزین پیدا کنند [15، 26].
طبق اظهارات دانشجویان تحصیلات تکمیلی، آنان به‌عنوان بخشی از جامعه شبکه‌های اجتماعی، میزان آگاهی و اطلاعات اخلاقی خود را درباره این محیط کافی نمی‌دانند و برای بهره‌وری هرچه بیشتر در این فضا به کسب آگاهی و شناخت بیشتری تمایل دارند. آنان می‌توانند با تصور شرایط دیگران با آنان همدلی کنند و درمورد تصمیمات و اقدامات آنان در شبکه‌های اجتماعی قضاوت نکنند. درنهایت یافته‌های پژوهش نشان‌دهنده آن است که بسیاری از دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در استفاده از شبکه‌های اجتماعی خود به میزان نسبی می‌توانند اثرات و آسیب‌های بالقوه رفتار خود در این محیط را پیش‌بینی کنند و اینکه قدرت تصور و تخیل هر گونه اقدامی در شبکه‌های اجتماعی و عواقب احتمالی آن برای خود و دیگران را دارند. مهارت تخیل اخلاقی، قدرت درک افراد در فهم تضادها و تشابهات فرهنگی و اجتماعی را افزایش می‌دهد؛ اینکه افراد بتوانند با استفاده از حس همدلی، خود را جای سایرین بگذارند و درک متقابل داشته باشند. تخیل اخلاقی به فرد کمک می‌کند تا از یک روند همیشگی و تکراری جدا شود و با انعطاف‌پذیری بالاتری به ارزیابی مسائل اخلاقی بپردازد و با یافتن راهکار مناسب تصمیمات صحیح اتخاذ کند [10، 12].
به نظر می‌رسد برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران در عرصه آموزش و پرورش به‌ویژه آموزش عالی باید با ورود به مسائل سواد اخلاقی و ارتقای بیشتر آن در بین دانشجویان به افزایش آگاهی و اطلاعات و همدلی هرچه بیشتر آنان نسبت به موقعیت‌ها و چالش‌های اخلاقی موجود در شبکه‌های اجتماعی منجر شوند. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد دانشجویان با وجود اینکه از اطلاعات و آگاهی نسبی درمورد مسائل اخلاقی در شبکه‌های اجتماعی برخوردارند اما با توجه به پایین بودن میانگین مؤلفه تخیل اخلاقی نسبت به دو مؤلفه حساسیت اخلاقی و استدلال اخلاقی، از همدلی و درک مناسب مخاطب در این فضا برخوردار نیستند. به عبارتی، بُعد علمی و آگاهی را بیشتر از بُعد عاطفی در نظر می‌گیرند و در نظریات و تفکرات و بررسی‌های مسائل بهتر عمل می‌کنند، ولی در عملی کردن و بروز آن نیازمند تمرین و آموزش بیشتر هستند. بنابراین سنجش میزان سواد اخلاقی در شبکه‌های اجتماعی از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران به‌عنوان کاربران و سرمایه‌های انسانی مؤثر در پیشرفت جوامع، از طریق ترویج و عمل به مفاهیم، می‌تواند وضعیت سواد اخلاقی را در این شبکه‌ها بهبود بخشد. همچنین با آگاهی‌رسانی به مسئولان و مدیران دانشگاه علوم‌پزشکی ایران نسبت به رویکرد اخلاقی دانشجویان دانشگاه علوم‌پزشکی ایران، می‌توان آنان را به چاره‌اندیشی برای بررسی، بهبود و ارتقای سواد اخلاقی ترغیب کرد؛ چرا که اخلاق برای بقای جوامع به‌منظور تحقق زندگی متعالی جایگاهی ویژه دارد. برای تحقق این مهم، هماهنگی و همکاری جوامع علمی، دانشگاهی، نخبگان و به‌تبع آن اقشار مختلف جامعه، حیاتی است.
پیشنهاد می‌شود به‌منظور برطرف کردن چالش‌های مرتبط با سواد اخلاقی، مسئولین ذی‌ربط درمورد هر 3 مؤلفه مربوط به سواد اخلاقی (حساسیت اخلاقی، استدلال اخلاقی و تخیل اخلاقی) دوره‌های آموزشی با تعریف سناریوهای آموزشی با عنایت ویژه به قاعده زرین (هر آنچه برای خود می‌پسندی برای دیگران هم بپسند؛ هر آنچه برای خود نمی‌پسندی برای دیگران هم مپسند) [27]، برای آشنا کردن جوامع و به چالش کشیدن آنان براساس این مفهوم و مستند کردن تجارب به‌دست‌آمده برگزار کنند. ورود جدی آموزش و پرورش و مراکز آموزش عالی به این مقوله و تعریف جایگاه مشخص برای آن در هر جامعه و رشته با توجه به نوع جامعه و ماهیت رشته و محیط‌های درگیر با مسائل اخلاقی، به‌خصوص فضای مجازی نیز توصیه می‌شود. همچنین ازآنجایی که طبق نتایج به‌دست‌آمده، واتس‌آپ پراستفاده‌ترین بستر برای دانشجویان بود، بهتر است برای تمرین مجازیِ این چالش‌های اخلاقی، از شبکه اجتماعی واتس‌آپ استفاده شود.
نتیجه‌گیری
نتایج مطالعه حاضر بیانگر آن است که سواد اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی در سطح بالای متوسط قرار دارد. از بین 3 مؤلفه مربوط به سواد اخلاقی، به‌ترتیب استدلال اخلاقی، حساسیت اخلاقی و تخیل اخلاقی دارای بیشترین میانگین بودند. همچنین دانشجویان تحصیلات تکمیلی به کسب سواد اخلاقی و آگاهی هرچه بیشتر از اصول اخلاقی در شبکه‌های اجتماعی تمایل دارند. این موضوع نشان می‌دهد دانشجویان با وجود داشتن احساس مسئولیت نسبت به جامعه خود در شبکه‌های اجتماعی، کسب مهارت‌ها و آگاهی از اصول اخلاقی در شبکه‌های اجتماعی را همچنان لازم می‌دانند و این خود روند آموزش‌پذیری را تسهیل می‌کند.
نتایج این تحقیق صرفاًً به جامعه آماری موردمطالعه قابل‌تعمیم است. بنابراین برای تعمیم نتایج آن به سایر جوامع بایستی احتیاط کرد. در پژوهش حاضر فقط دانشگاه علوم‌پزشکی ایران موردمطالعه قرار گرفت که به همین دلیل بسط دادن نتایج این پژوهش به سایر جوامع همچون دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی و غیره ممکن است محدود‌کننده باشد. همچنین، در این تحقیق صرفاًً از روش پژوهش توصیفی ـ پیمایشی استفاده شده است که نظرات عمیق دانشجویان در این حوزه را پوشش نمی‌دهد. بنابراین بهتر است برای تعمیم نتایج به سایر حوزه‌های مشابه به جامعه آماری، احتیاط لازم رعایت شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه دارای تأییدیه اخلاقی به شماره IR.IUMS.REC.1399.422 از دانشگاه علوم پزشکی ایران است.
حامی مالی
مقاله حاضر برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد خانم زهرا اکبری، تأییدشده توسط گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی، دانشکده مدیریت و اطلاع‌رسانی پزشکی، دانشگاه علوم‌پزشکی ایران به شماره طرح پژوهشی 18475-37-1-99 است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی: زهرا اکبری؛ روش‌شناسی: سمیرا سلیمانپور و زهرا اکبری؛ تحقیق: شهرام صدقی، سمیرا سلیمانپور و زهرا اکبری؛ نگارش‌ـ‌پیش‌نویس اصلی: زهرا اکبری و سمیرا سلیمانپور؛ نگارش-نقد و تدوین: شهرام صدقی، سمیرا سلیمانپور و زهرا اکبری؛ جذب سرمایه: شهرام صدقی، سمیرا سلیمانپور و زهرا اکبری؛ منابع: سمیرا سلیمانپور و زهرا اکبری؛ نظارت: شهرام صدقی و سمیرا سلیمانپور.
تعارض منافع
تعارض منافعی بین نویسندگان وجود ندارد.
اخلاق یکی از ارکان اساسی بقای جوامع است؛ مجموعه‌ای از صفات روحی و باطنی که با آثار و پیامدهایش قابل‌تعریف است. به عبارتی، اخلاق، علمی است که هدف آن ترغیب اراده فرد به انجام کاری مطلوب و بازداشت از اقدامی نامطلوب است [1]. اولویت دادن به این اصل مهم و تلاش برای آموزش و نهادینه کردن آن در جوامع ضروری به نظر می‌رسد؛ جوامعی که روزبهروز در سایه اطلاعات و ارتباطات توسعه پیدا کرده است و برای بقا در آن دقت و هوشیاری بیش از پیش نیاز است [2]. این توسعه از مرز زمان و مکان، زیان و فرهنگ فراتر رفته و مناسبات و معاشرت افراد را از شکل صرفاً حقیقی خارج کرده و به فضای مجازی انتقال داده است [3، 4].
فضایی که با پیشرفت فناوری وسهولت در برقراری ارتباط، تبادل اطلاعات براساس علائق مشترک، سرگرمی و تفریح را به‌شکل جهانی و بدون حضور فیزیکی میسر ساخته است که افراد در آن معمولاً گمنام هستند [5، 6].
ویژگی‌های خاص شبکه‌های اجتماعی همانند قدرت معاشرت‌پذیری، غنای رسانه‌ای، سرعت انتقال اطلاعات و خاصیت مخاطب‌محوری آن، روزبهروز بر جمعیت آن افزوده است [6]. این استقبال روزافزون از شبکه‌های اجتماعی به‌خصوص تلگرام و اینستاگرام که به‌عنوان شبکه‌های اجتماعی محبوب و پرکاربرد در بیشتر کشورها، ازجمله ایران شناخته می‌شوند [7]، نیازمند توجه همه‌جانبه و دقیق است.
گزارشات دو گروه تحقیقاتی «We Are Social» و «HootSuite» حاکی از افزایش مدت‌زمان استفاده و تعداد کاربران فضای مجازی، به‌خصوص در شبکه‌های اجتماعی است. براساس نتایج حاصل از بررسی‌های انجام شده، تعداد کاربران جهانی شبکه‌های اجتماعی تا ژانویه سال 2021 تقریباً به 20/4 میلیارد نفر رسیده است. هرچند در این بین نمی‌توان از تأثیرات ویروس کووید-19 که باعث ایجاد چالش‌ها و فرصت‌های جدید شد، چشم‌پوشی کرد. اما این رقم طی 12 ماه گذشته به میزان 490 میلیون نفر رشد داشته است که افزایش بیش از 13درصدی را نسبت به سال گذشته نشان می‌دهد. کاربران شبکه‌های اجتماعی اکنون بیش از 53 درصد از کل جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند که کاربران ایرانی نیز از این قاعده مستثنی نیستند. به گزارش دو گروه تحقیقاتی مذکور، تعداد کاربران ایرانی شبکه‌های اجتماعی در سال 2021 تا 13 درصد رشد کرده است. همچنین در شبکه اجتماعی واتس‌آپ 50 میلیون نفر، در تلگرام 49 میلیون نفر و در اینستاگرام 47 میلیون نفر ایرانی فعال گزارش شده است [8].
این جمعیت عظیم از کاربران برای بقا و داشتن محیطی امن و بهره‌وری در فضای مجازی نیازمند کسب مهارت‌ها و آموزش‌هایی هستند که تحت عنوان سواد اخلاقی از آن یاد می‌شود. درواقع، سواد اخلاقی آگاهی عمومی از پیامدهای اخلاقی اعمال و نگرش‌های ماست که بخشی از آن به استفاده از رسانه‌ها و فضاهای دیجیتال و مجازی مربوط می‌شود [9]؛ عملی که در تلاش است تا اخلاق را در قالب سواد به مدارس بازگرداند [10].
انسان قرن 21 همان‌گونه که سواد فناوری، خواندن، نوشتن و حساب کردن را می‌تواند کسب کند، اخلاق را نیز می‌تواند در قالب سواد اخلاقی بیاموزد [10، 11].
توآنا معتقد است سواد اخلاقی را نباید از سواد خواندن یا سواد ریاضی متفاوت دانست. ازآنجایی که افراد در طول عمر خود نیازمند اخذ تصمیمات اخلاقی متعددی هستند، برای توجه به مقوله سواد اخلاقی به‌عنوان بخشی از برنامه‌های نهادهای آموزش و پرورش، دلیلی متقن وجود دارد. طبق مطالعه توآنا، سواد اخلاقی شامل 3 بعد حساسیت اخلاقی، تخیل اخلاقی و استدلال اخلاقی است [12].
حساسیت اخلاقی
توآنا براساس تحقیقات خود، حساسیت اخلاقی را عنصر اساسی سواد اخلاقی قلمداد می‌کند. از دیدگاه او، حساسیت اخلاقی حداقل شامل 3 مؤلفه اصلی است: 1) توانایی تعیین اینکه آیا وضعیت پیش‌آمده شامل مسائل اخلاقی است یا خیر؛ 2) آگاهی از اینکه یک وضعیت تا چه میزان اخلاقی یا غیراخلاقی است که بیان‌کننده مفهوم شدت اخلاقی است؛ 3)توانایی شناسایی فضائل اخلاقی یا ارزش‌های اساسی در یک وضعیت اخلاقی. حساسیت اخلاقی یک استعداد ذاتی نیست، بلکه توانایی است که تسلط بر آن نیاز به آموزش و تمرین دارد [12].
استدلال اخلاقی
استدلال اخلاقی دربرگیرنده درک درست افراد از چارچوب‌های اخلاقی مختلف، توانایی شناسایی و ارزیابی اعتبار واقعیت‌های مربوط به یک وضعیت اخلاقی و همچنین ارزیابی هر گونه استنباط از این واقعیت‌هاست. علاوه بر این، استدلال اخلاقی توانایی شناسایی و ارزیابی ارزش‌هایی است که یک فرد یا گروه درباره یک مسئله اخلاقی دارند. فرایندی که خوبی یا بدی کنش‌های انسان را داوری می‌کند و به‌عنوان یک توانایی شناختی در اثر مواجهه با موضوعات اخلاقی تقویت می‌شود [13، 14].
تخیل اخلاقی
این بُعد به توانایی پیش‌بینی و تجسم آسیب‌های بالقوه‌ای اشاره دارد که ممکن است در یک موقعیت یا مسئله اخلاقی خاص حاصل شود. تخیل اخلاقی ترکیبی از فرایندهای احساسی و عقلانی است که به شکل‌گیری تخیل کمک می‌کند. تخیل اخلاقی مسئله‌ای است که افراد بیشتر اوقات با آن سروکار دارند. انسان‌ها به‌طور مداوم در حال برخورد با انواع مسائل اخلاقی‌اند و به‌طور مداوم در حال سنجش میزان درستی و نادرستی، خوبی و بدی مسائل هستند. مهارت تخیل اخلاقی، توانایی افراد را در تصور نتایج رفتار و عواقب اعمال بالقوه خود بالا می‌برد [10، 12].
در این زمینه، بهرامی و همکاران در سال 1399 در پژوهشی با عنوان «بررسی وضعیت موجود مؤلفه‌های سواد اخلاقی دانشجویان در شبکه‌های اجتماعی» دریافتند وضعیت مؤلفه‌های سواد اخلاقی (پتانسیل اخلاقی، وجود حساسیت‌های اخلاقی، تقویت مهارت‌های استدلال‌ورزی) دانشجویان در شبکه‌های مجازی در سطح مطلوبی قرار دارد. از طرفی، مباحث نظری این مقوله با توجه به یافته‌های این مطالعه، موردتأیید و در سطح قابل‌قبول بوده و زمینه‌های حرکت به سمت سیاست‌گذاری‌های جدی در زمینه آموزش سواد اخلاقی در شبکه‌های مجازی را فراهم کرده است [15].
فیپن و همکاران در سال 2021 در پژوهشی با عنوان «استراتژی‌های مؤثر برای آموزش سواد اطلاعاتی: مبارزه با اخبار جعلی و تقویت تفکر انتقادی» به بررسی چگونگی تغییر ماهیت دانشجویان با دسترسی بسیار بیشتر به کتاب‌های الکترونیکی و سیستم‌های مجلات آنلاین و افزایش انتظار مشارکت‌های سازمانی پرداختند. آن‌ها با استفاده از روش تجزیه‌وتحلیل یادگیری دانشجویان کارشناسی ارشد در یک مؤسسه آموزش عالی انگلستان دریافتند دانشجویان بیشتر زمان خود را در محیط دیجیتال می‌گذرانند، در حالی که مهارت و آگاهی چندانی برای مراقبت از خود در این فضا ندارند. نتایج آن‌ها نشان داد نمی‌توان انتظار داشت دانشجویان با آگاهی کامل از مفهوم داشتن سواد دیجیتالی اخلاقی وارد دانشگاه‌ها شوند و دانشگاه‌ها باید رویکرد جامع‌تری برای حمایت از دانشجویان در توسعه سواد دیجیتالی اخلاقی در قرن 21 داشته باشند و باید در جهت توسعه چارچوبی از تفکر انتقادی حرکت کنند [16].
راند در سال 2020 در پژوهش خود با استفاده از نظرسنجی آنلاین (نظرسنجی از معلمان درمورد نژاد)، دیدگاه 538 معلم در مدارس دولتی پنسیلوانیا را درمورد مسئولیت خود در قبال آموزش عدالت اجتماعی موردبررسی قرار داد. نتایج بررسی‌ها نشان داد تعداد قابل‌توجهی از معلمان بر این باورند که آن‌ها مسئول کمک به دانش‌آموزان خود در توسعه مهارت‌های تجزیه‌وتحلیل انتقادی و پاسخ به بی‌عدالتی اجتماعی نیستند [17]. بررسی‌های صورت‌گرفته در حوزه شبکه‌های اجتماعی و بررسی آسیب‌های اخلاقی و پیامدهای آن نشان می‌دهد تعداد معدودی از پژوهش‌ها به بررسی سواد اخلاقی در شبکه‌های اجتماعی پرداخته‌اند و پژوهش‌های انجام‌شده تنها بعد نظری آن را مد نظر قرار داده‌اند. بنابراین پژوهش حاضر در تلاش است به بُعد عملیاتی سواد اخلاقی بپردازد و اهداف اصلی آن سنجش 3 مؤلفه حساسیت اخلاقی، استدلال اخلاقی و تخیل اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی است که یکی از خلأهای پژوهشی در این زمینه محسوب می‌شود. پژوهش حاضر در صدد است تا با پر کردن این خلأ گامی مؤثر در جهت ایجاد، ارتقا و بهبود سواد اخلاقی و بهره‌وری هرچه بیشتر در شبکه‌های اجتماعی بردارد. این مطالعه در صدد یافتن پاسخ برای سؤالات زیر است:
سؤال اصلی
میزان سواداخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی
سؤالات فرعی
1. میزان حساسیت اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی
2. میزان استدلال اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی
3. میزان تخیل اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی
4. وجود اختلاف معنی‌دار بین میانگین فرضی (3) و میانگین به‌دست‌آمده برای هر 3 مؤلفه حساسیت اخلاقی، استدلال اخلاقی و تخیل اخلاقی
مواد و روش‌ها
پژوهش حاضر، پیمایشی و از نوع مقطعی، به‌لحاظ هدف توصیفی و از نظر کاربرد نتایج، کاربردی است. جامعه این مطالعه را کلیه دانشجویان تحصیلات تکمیلی مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری مشغول به تحصیل دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در کلیه رشته‌ها در سال تحصیلی 1398-1399 تشکیل دادند. با مراجعه به واحد فناوری اطلاعات دانشگاه، تعداد کل دانشجویان تحصیلات تکمیلی 2244 نفر برآورد شد که از این تعداد، 776 نفر در مقطع دکتری و 1468 نفر در مقطع کارشناسی ارشد مشغول به تحصیل بودند. با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای و طبق جدول کرجسی ـ مورگان، حجم نمونه پژوهش برابر با 327 نفر محاسبه شد. محیط پژوهش، کلیه دانشکده‌های دانشگاه علوم‌پزشکی ایران بود که عبارتند از: دانشکده بهداشت، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشکده پزشکی، دانشکده پیراپزشکی، دانشکده طب ایرانی، دانشکده علوم توانبخشی، دانشکده علوم رفتاری و سلامت روان، دانشکده فناوری‌های نوین پزشکی و دانشکده مدیریت و اطلاع‌رسانی پزشکی.
ابزار گردآوری داده‌ها، پرسش‌نامه محقق‌ساخته بود که به‌منظور طراحی سؤالات آن از ترکیب پرسش‌نامه‌های سه پژوهش، تیری و همکاران در سال 2008 [18]، یورتسِوِر در سال 2006 [19] و ببی‌یو و همکاران در سال 1995 [20] استفاده شد. پرسش‌نامه طراحی‌شده شامل دو بخش بود: بخش اول مربوط به اطلاعات جمعیت‌شناختی (شامل دانشکده محل تحصیل، جنسیت، سن، رشته تحصیلی، اسامی شبکه‌های اجتماعی مورداستفاده و میزان ساعتی که به استفاده از شبکه‌های اجتماعی اختصاص می‌دهند) بود. بخش دوم مربوط به سؤالات تخصصی جهت سنجش میزان سواد اخلاقی (41 سؤال) در شبکه‌های اجتماعی در سه بعد حساسیت اخلاقی (12 سؤال)، استدلال اخلاقی (11 سؤال) و تخیل اخلاقی (18 سؤال) اخلاقی بود.
سؤالات این پرسش‌نامه براساس طیف پنج‌گانه لیکرت از 1 به معنای «خیلی کم» تا 5 به معنای «خیلی زیاد» تنظیم شده بود. روایی صوری آن توسط اساتید گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی (5 نفر) بررسی شد و پایایی آن نیز با توزیع پرسش‌نامه میان 30 نفر از دانشجویان تحصیلات تکمیلی با استفاده از آزمون آلفای کرونباخ به‌ترتیب برای مؤلفه‌های حساسیت اخلاقی، استدلال اخلاقی، تخیل اخلاقی و کل پرسش‌نامه 0/829، 0/817، 0/809 و 0/818 برآورد شد. ازآنجایی که مقدار آلفای کرونباخ تمام مؤلفه‌ها از 70 درصد بالاتر بود، پایایی گویه‌ها و همسانی درونی سؤال‌ها موردتأیید قرار گرفت.
با کسب رضایت و اطمینان جامعه موردمطالعه درمورد حفظ اطلاعات محرمانه آن‌ها، 327 پرسش‌نامه از طریق ایمیل، شبکه‌های اجتماعی و پیامک توزیع شد؛ 51 پرسش‌نامه یعنی 15/59 درصد به‌صورت ایمیل، 204 پرسش‌نامه یعنی 62/35 درصد از طریق شبکه‌های اجتماعی و 46 پرسش‌نامه یعنی 14/06 درصد از طریق پیامک دریافت ارسال شدند. درمجموع 301 پرسش‌نامه یعنی 92/04 درصد از پرسش‌نامه‌ها تکمیل و عودت داده شد.
تجزیه‌وتحلیل داده‌های این پژوهش با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 24 انجام شد. داده‌ها با استفاده از تکنیک‌های آمار توصیفی نظیر میانگین، انحراف‌معیار، توزیع فراوانی و درصد تحلیل شد. همچنین در قسمت آمار تحلیلی نیز برای بررسی وجود اختلاف معنی‌دار بین میانگین محاسبه‌شده برای هر 3 مؤلفه حساسیت اخلاقی، استدلال اخلاقی و تخیل اخلاقی با میانگین فرضی (3/00) از آزمون تی تک‌نمونه‌ای استفاده شد.
یافته‌ها
یافته‌های پژوهش حاضر شامل دو قسمت است: قسمت اول مربوط به اطلاعات جمعیت‌شناختی شرکت‌کنندگان و قسمت دوم مربوط به سؤالات پژوهش است.
اطلاعات جمعیت‌شناختی
با توجه به جدول شماره 1، آزمون تی مستقل نشان داد متوسط نمره سواد اخلاقی زنان و مردان دانشجو از نظر آماری معنی‌دار نیست (
براساس پرسش مطرح‌شده در پرسش‌نامه، از شرکت‌کنندگان خواسته شده بود تا شبکه‌های اجتماعی مورداستفاده خود را به‌ترتیب ذکر کنند. اطلاعات به‌دست‌آمده حاکی از آن بود که 20 نوع شبکه اجتماعی توسط شرکت‌کنندگان مورداستفاده قرار گرفته است که 4 مورد آن شبکه اجتماعی داخلی و 16 مورد خارجی بود. از بین این 20 نوع، تنها 2 مورد شبکه اجتماعی علمی (لینکدین و ریسرچ گیت) و 18 مورد عمومی بود (تصویر شماره 1).
میزان ساعت‌های مورداستفاده دانشجویان از شبکه‌های اجتماعی نیز برآورد شد که نشان داد بیشتر دانشجویان دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در طول شبانه‌روز بین 2 تا 3 ساعت از زمان خود را به استفاده از شبکه‌های اجتماعی اختصاص می‌دهند (تصویر شماره 2).
سؤالات پژوهش
هدف اصلی این پژوهش سنجش میزان سواد اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی بود. در این پژوهش 3 مؤلفه سواد اخلاقی مورد سنجش قرار گرفت که عبارتند از: حساسیت اخلاقی، استدلال اخلاقی و تخیل اخلاقی. با توجه به اینکه مقادیر چولگی و کشیدگی نمرات حساسیت اخلاقی، استدلال اخلاقی و تخیل اخلاقی بین 1+ و 1- بود، بنابراین توزیع آن‌ها نرمال فرض شد و برای مقایسه قبل و بعد در هر گروه از آزمون تی تک‌نمونه‌ای و برای مقایسه گروه‌ها از آنالیز واریانس یک‌طرفه و آزمون تی مستقل استفاده شد.
نتیجه سؤال اصلی پژوهش
جهت بررسی این سؤال نیز از آزمون تی تک‌نمونه‌ای استفاده شد و میانگین نظر دانشجویان تحصیلات تکمیلی موردبررسی قرار گرفت.
با توجه به جدول شماره 2، گزینه «زیاد» با درصد فراوانی 62/9 دارای بیشترین فراوانی و گزینه‌های «بسیار کم» و «کم» دارای کمترین فراوانی بودند. سطح معنی‌داری آزمون تی تک‌نمونه‌ای در بررسی میزان سواد اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی در شبکه‌های اجتماعی برابر با 0/001 محاسبه شد که از سطح معنی‌داری استاندارد 0/05 کمتر است (0/05>P) که نشان می‌دهد متوسط نمره سواد اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران بالاتر از میانگین فرضی 3/00 است.
سؤال فرعی اول پژوهش
میزان حساسیت اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی
طبق اظهارات پاسخ‌دهندگان در جدول شماره 3، گویه «از اشتراک‌گذاری اطلاعات غیرمفید (توهین، قضاوت، شایعه، غیرموثق، نادرست) خودداری می‌کنم.» با میانگین 4/69 دارای بالاترین میانگین بود. گویه «هنگام قرارگیری در یک موقعیت اخلاقی، براساس تعصبات خاصی به ارزیابی می‌پردازم.» با میانگین 2/69 دارای پایین‌ترین میانگین در میان گویه‌های موردبررسی درباره میزان حساسیت اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران بوده.
برای بررسی وجود اختلاف معنی‌دار بین میانگین محاسبه‌شده برای میزان حساسیت اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران با میانگین فرضی 3/00 از آزمون تی تک‌نمونه‌ای استفاده شد. طبق محاسبات ارائه‌شده در جدول شماره 3، حساسیت اخلاقی دارای میانگینی برابر با 3/75 است که این امر بیانگر آن است که میزان حساسیت اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در استفاده از شبکه‌های اجتماعی بالاتر از میانگین فرضی 3/00 و در وضعیت خوب (بالای متوسط) قرار دارد. همچنین براساس محاسبات انجام‌شده، اختلاف بین میانگین محاسبه‌شده برای مؤلفه حساسیت اخلاقی و میانگین فرضی 3 معنی‌دار است (0/001>P).
سؤال فرعی دوم پژوهش
میزان استدلال اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی
طبق اظهارات پاسخ‌دهندگان در جدول شماره 4، گویه «من قبل از اشتراک‌گذاری اطلاعات در شبکه‌های اجتماعی به عواقب احتمالی عمل خود فکر می‌کنم.» دارای بالاترین میانگین (4/13) و گویه «براساس منافع خودم اطلاعات را در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک می‌گذارم.» دارای پایین‌ترین میانگین (2/61) در میان گویه‌های موردبررسی درباره میزان قدرت استدلال‌ورزی اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران بوده‌اند.
برای بررسی وجود اختلاف معنی‌دار بین میانگین محاسبه‌شده برای میزان استدلال اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران با میانگین فرضی 3/00 از آزمون تی تک‌نمونه‌ای استفاده شد. طبق محاسبات ارائه‌شده در جدول شماره 4، استدلال اخلاقی دانشجویان دارای میانگینی برابر با 3/64 است که این امر بیانگر آن است که میزان استدلال اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در استفاده از شبکه‌های اجتماعی بالاتر از میانگین فرضی 3/00 است و در وضعیت خوب (بالای متوسط) قرار دارد. همچنین براساس محاسبات انجام‌شده، اختلاف بین مقدار میانگین محاسبه‌شده و میانگین فرضی 3 معنی‌دار است (0/001>P).
سؤال فرعی سوم پژوهش
میزان تخیل اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی
طبق اظهارات پاسخ‌دهندگان در جدول شماره 5، گویه «من به‌عنوان یک دانشجو لازم می‌دانم نسبت به اصول اخلاقی در شبکه‌های اجتماعی، آگاهی پیدا کنم.» دارای بالاترین میانگین (4/23) و گویه «من در شبکه‌های اجتماعی مسئولیتی نسبت به دیگران ندارم.» دارای پایین‌ترین میانگین (1/92) در میان گویه‌های موردبررسی درباره میزان تخیل اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران بوده‌اند.
برای بررسی وجود اختلاف معنی‌دار بین میانگین محاسبه‌شده برای میزان استدلال اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران با میانگین فرضی 3/00 از آزمون تی تک‌نمونه‌ای استفاده شد. طبق محاسبات انجام‌شده و مطابق با جدول شماره 5، میزان قدرت تخیل اخلاقی دارای میانگینی برابر با 3/36 است که این امر بیانگر آن است که میزان قدرت تخیل اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در استفاده از شبکه‌های اجتماعی بالاتر از میانگین فرضی 3/00 است و در وضعیت خوب (بالای متوسط) قرار دارد. همچنین براساس محاسبات انجام‌شده، اختلاف بین مقدار میانگین محاسبه‌شده و میانگین فرضی 3 معنی‌دار است (0/001>P).
سؤال فرعی چهارم پژوهش
در جدول شماره 6 نتایج مربوط به بررسی وجود اختلاف معنی‌دار بین میانگین فرضی (3) و میانگین به‌دست‌آمده برای هر 3 مؤلفه حساسیت اخلاقی، استدلال اخلاقی و تخیل اخلاقی ارائه شده است.
بحث
براساس یافته‌های پژوهش حاضر، میزان سواد اخلاقی دانشجویان دانشگاه علوم‌پزشکی ایران بالای متوسط ارزیابی شد. این یافته‌ها با نتایج مطالعه بهرامی و همکاران [15] همسو بود. در آن مطالعه نیز وضعیت موجود تمامی مؤلفه‌های سواد اخلاقی دانشجویان در شبکه‌های اجتماعی در حد مطلوبی قرار داشت. نصیری و بخشی [21]، قاسمی زرگر و همکاران [22]، خان [23] و تورکولت [24] نیز در نتایج پژوهش خود میزان سواد اخلاقی جامعه موردمطالعه خود را در حد مطلوب ارزیابی کرده‌اند.
بیشترین میانگین نمره به‌دست‌آمده از بین 3 مؤلفه سواد اخلاقی، مربوط به استدلال اخلاقی و کمترین آن با اندکی تفاوت مربوط به تخیل اخلاقی بود.
حساسیت اخلاقی
یافته‌ها درمورد مؤلفه حساسیت اخلاقی نشان می‌دهند میزان حساسیت اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی در وضعیت بالای متوسط قرار دارد که همسو با مطالعه بهرامی و همکاران [15] است. این امر بیانگر قدرت تشخیص مطلوب دانشجویان در مواجهه با مسائل اخلاقی موجود در شبکه‌های اجتماعی است. آنان درمورد به‌اشتراک‌گذاری اطلاعات غیرمفید، غیرموثق و نادرست در شبکه‌های اجتماعی از حساسیت مطلوبی برخوردارند و از توهین، قضاوت و شایعه‌پراکنی در این شبکه‌ها خودداری می‌کنند. دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران به این نکته واقف هستند که نظیر زندگی واقعی، فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی نیز دارای یک سری مسائل اخلاقی‌اند و افرادی که در این فضا حضور دارند ملزم به رعایت مسائل اخلاقی هستند. همچنین آنان تا حدودی قادر به شناسایی ارزش‌های اخلاقی موجود در شبکه‌های اجتماعی هستند و هنگام بروز مشکلات اخلاقی در فضای مجازی یا هنگام حل مشکل به‌وجودآمده در یک موقعیت خاص در شبکه‌های اجتماعی می‌دانند که چگونه طبق موقعیت اجتماعی، شرایط فرهنگی و اعتقادات شخصی خود موضع خود را مشخص کنند. درنهایت، حساسیت اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران بیانگر آن است که آنان هنگام مواجهه با مسائل اخلاقی تا حدودی از توانایی شناسایی و تشخیص مسائل اخلاقی برخوردارند و می‌توانند واکنش مناسب اخلاقی داشته باشند. تصمیم‌گیری و ارزیابی اخلاقی دانشجویان براساس تعصبات خاص نیست که این خود احتمال واکنش و اقدام اخلاقی مؤثر و مناسب را افزایش می‌دهد [9، 12].
استدلال اخلاقی
یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در استفاده از شبکه‌های اجتماعی از استدلال اخلاقی نسبی برخوردار هستند که همسو با مطالعه بهرامی و همکاران است [15]. طبق اظهارات دانشجویان تحصیلات تکمیلی، آنان قبل از اشتراک‌گذاری اطلاعات در شبکه‌های اجتماعی به عواقب احتمالی عمل خود فکر می‌کنند و علاوه بر منافع فردی خود، منافع دیگران را نیز در نظر می‌گیرند. همچنین آنان با در نظر گرفتن هنجار و ارزش‌های افراد در شبکه‌های اجتماعی تصمیم‌گیری و اقدام می‌کنند و می‌دانند که عدم رعایت اصول اخلاقی ممکن است عواقب ناگواری برای خودشان و دیگران داشته باشد. بنابراین هنگام اقدام به هر گونه عملی در شبکه‌های اجتماعی از جمله اشتراک اطلاعات، به عواقب آن و تأثیرات احتمالی آن بر روی دیگران فکر می‌کنند و اگر مسئله اخلاقی به وجود آمده باشد مسئولیت اخلاقی رفتار خود را می‌پذیرند. درنهایت یافته‌های پژوهش نشان‌دهنده قدرت استدلال، تجزیه‌وتحلیل مسائل، سنجش و ارزیابی عملکرد خود، عاقبت‌اندیشی و مسئولیت‌پذیری اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران قبل از هر گونه اقدامی در شبکه‌های اجتماعی است که این خود ارتباط تنگاتنگی با تفکر انتقادی دارد. این خصیصه افراد را به دوراندیشی سوق می‌دهد. افراد دوراندیش جنبه‌های مختلف شرایط را در نظر می‌گیرند و می‌دانند سود جمعی به معنی پیشرفت حداکثری است و در این راستا تلاش می‌کنند[25].
تخیل اخلاقی
یافته‌ها نشان می‌دهند تخیل اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در استفاده از شبکه‌های اجتماعی در وضعیت بالای متوسط قرار دارد. این بخش از پژوهش نیز همسو با مطالعه بهرامی و همکاران است. همچنین اودوم و همکاران نیز دریافتند از دیدگاه دانشجویان، تخیل اخلاقی به آن‌ها کمک می‌کند قبل از قضاوت و اظهار نظر درمورد اقدام و رفتار افراد، خود را در جایگاه سایرین قرار دهند و با استفاده از آن می‌توانند هنگام درگیری در موقعیت‌های اخلاقی راه‌حل‌های جایگزین پیدا کنند [15، 26].
طبق اظهارات دانشجویان تحصیلات تکمیلی، آنان به‌عنوان بخشی از جامعه شبکه‌های اجتماعی، میزان آگاهی و اطلاعات اخلاقی خود را درباره این محیط کافی نمی‌دانند و برای بهره‌وری هرچه بیشتر در این فضا به کسب آگاهی و شناخت بیشتری تمایل دارند. آنان می‌توانند با تصور شرایط دیگران با آنان همدلی کنند و درمورد تصمیمات و اقدامات آنان در شبکه‌های اجتماعی قضاوت نکنند. درنهایت یافته‌های پژوهش نشان‌دهنده آن است که بسیاری از دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در استفاده از شبکه‌های اجتماعی خود به میزان نسبی می‌توانند اثرات و آسیب‌های بالقوه رفتار خود در این محیط را پیش‌بینی کنند و اینکه قدرت تصور و تخیل هر گونه اقدامی در شبکه‌های اجتماعی و عواقب احتمالی آن برای خود و دیگران را دارند. مهارت تخیل اخلاقی، قدرت درک افراد در فهم تضادها و تشابهات فرهنگی و اجتماعی را افزایش می‌دهد؛ اینکه افراد بتوانند با استفاده از حس همدلی، خود را جای سایرین بگذارند و درک متقابل داشته باشند. تخیل اخلاقی به فرد کمک می‌کند تا از یک روند همیشگی و تکراری جدا شود و با انعطاف‌پذیری بالاتری به ارزیابی مسائل اخلاقی بپردازد و با یافتن راهکار مناسب تصمیمات صحیح اتخاذ کند [10، 12].
به نظر می‌رسد برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران در عرصه آموزش و پرورش به‌ویژه آموزش عالی باید با ورود به مسائل سواد اخلاقی و ارتقای بیشتر آن در بین دانشجویان به افزایش آگاهی و اطلاعات و همدلی هرچه بیشتر آنان نسبت به موقعیت‌ها و چالش‌های اخلاقی موجود در شبکه‌های اجتماعی منجر شوند. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد دانشجویان با وجود اینکه از اطلاعات و آگاهی نسبی درمورد مسائل اخلاقی در شبکه‌های اجتماعی برخوردارند اما با توجه به پایین بودن میانگین مؤلفه تخیل اخلاقی نسبت به دو مؤلفه حساسیت اخلاقی و استدلال اخلاقی، از همدلی و درک مناسب مخاطب در این فضا برخوردار نیستند. به عبارتی، بُعد علمی و آگاهی را بیشتر از بُعد عاطفی در نظر می‌گیرند و در نظریات و تفکرات و بررسی‌های مسائل بهتر عمل می‌کنند، ولی در عملی کردن و بروز آن نیازمند تمرین و آموزش بیشتر هستند. بنابراین سنجش میزان سواد اخلاقی در شبکه‌های اجتماعی از دیدگاه دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران به‌عنوان کاربران و سرمایه‌های انسانی مؤثر در پیشرفت جوامع، از طریق ترویج و عمل به مفاهیم، می‌تواند وضعیت سواد اخلاقی را در این شبکه‌ها بهبود بخشد. همچنین با آگاهی‌رسانی به مسئولان و مدیران دانشگاه علوم‌پزشکی ایران نسبت به رویکرد اخلاقی دانشجویان دانشگاه علوم‌پزشکی ایران، می‌توان آنان را به چاره‌اندیشی برای بررسی، بهبود و ارتقای سواد اخلاقی ترغیب کرد؛ چرا که اخلاق برای بقای جوامع به‌منظور تحقق زندگی متعالی جایگاهی ویژه دارد. برای تحقق این مهم، هماهنگی و همکاری جوامع علمی، دانشگاهی، نخبگان و به‌تبع آن اقشار مختلف جامعه، حیاتی است.
پیشنهاد می‌شود به‌منظور برطرف کردن چالش‌های مرتبط با سواد اخلاقی، مسئولین ذی‌ربط درمورد هر 3 مؤلفه مربوط به سواد اخلاقی (حساسیت اخلاقی، استدلال اخلاقی و تخیل اخلاقی) دوره‌های آموزشی با تعریف سناریوهای آموزشی با عنایت ویژه به قاعده زرین (هر آنچه برای خود می‌پسندی برای دیگران هم بپسند؛ هر آنچه برای خود نمی‌پسندی برای دیگران هم مپسند) [27]، برای آشنا کردن جوامع و به چالش کشیدن آنان براساس این مفهوم و مستند کردن تجارب به‌دست‌آمده برگزار کنند. ورود جدی آموزش و پرورش و مراکز آموزش عالی به این مقوله و تعریف جایگاه مشخص برای آن در هر جامعه و رشته با توجه به نوع جامعه و ماهیت رشته و محیط‌های درگیر با مسائل اخلاقی، به‌خصوص فضای مجازی نیز توصیه می‌شود. همچنین ازآنجایی که طبق نتایج به‌دست‌آمده، واتس‌آپ پراستفاده‌ترین بستر برای دانشجویان بود، بهتر است برای تمرین مجازیِ این چالش‌های اخلاقی، از شبکه اجتماعی واتس‌آپ استفاده شود.
نتیجه‌گیری
نتایج مطالعه حاضر بیانگر آن است که سواد اخلاقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه علوم‌پزشکی ایران در شبکه‌های اجتماعی در سطح بالای متوسط قرار دارد. از بین 3 مؤلفه مربوط به سواد اخلاقی، به‌ترتیب استدلال اخلاقی، حساسیت اخلاقی و تخیل اخلاقی دارای بیشترین میانگین بودند. همچنین دانشجویان تحصیلات تکمیلی به کسب سواد اخلاقی و آگاهی هرچه بیشتر از اصول اخلاقی در شبکه‌های اجتماعی تمایل دارند. این موضوع نشان می‌دهد دانشجویان با وجود داشتن احساس مسئولیت نسبت به جامعه خود در شبکه‌های اجتماعی، کسب مهارت‌ها و آگاهی از اصول اخلاقی در شبکه‌های اجتماعی را همچنان لازم می‌دانند و این خود روند آموزش‌پذیری را تسهیل می‌کند.
نتایج این تحقیق صرفاًً به جامعه آماری موردمطالعه قابل‌تعمیم است. بنابراین برای تعمیم نتایج آن به سایر جوامع بایستی احتیاط کرد. در پژوهش حاضر فقط دانشگاه علوم‌پزشکی ایران موردمطالعه قرار گرفت که به همین دلیل بسط دادن نتایج این پژوهش به سایر جوامع همچون دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی و غیره ممکن است محدود‌کننده باشد. همچنین، در این تحقیق صرفاًً از روش پژوهش توصیفی ـ پیمایشی استفاده شده است که نظرات عمیق دانشجویان در این حوزه را پوشش نمی‌دهد. بنابراین بهتر است برای تعمیم نتایج به سایر حوزه‌های مشابه به جامعه آماری، احتیاط لازم رعایت شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه دارای تأییدیه اخلاقی به شماره IR.IUMS.REC.1399.422 از دانشگاه علوم پزشکی ایران است.
حامی مالی
مقاله حاضر برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد خانم زهرا اکبری، تأییدشده توسط گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی، دانشکده مدیریت و اطلاع‌رسانی پزشکی، دانشگاه علوم‌پزشکی ایران به شماره طرح پژوهشی 18475-37-1-99 است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی: زهرا اکبری؛ روش‌شناسی: سمیرا سلیمانپور و زهرا اکبری؛ تحقیق: شهرام صدقی، سمیرا سلیمانپور و زهرا اکبری؛ نگارش‌ـ‌پیش‌نویس اصلی: زهرا اکبری و سمیرا سلیمانپور؛ نگارش-نقد و تدوین: شهرام صدقی، سمیرا سلیمانپور و زهرا اکبری؛ جذب سرمایه: شهرام صدقی، سمیرا سلیمانپور و زهرا اکبری؛ منابع: سمیرا سلیمانپور و زهرا اکبری؛ نظارت: شهرام صدقی و سمیرا سلیمانپور.
تعارض منافع
تعارض منافعی بین نویسندگان وجود ندارد.
References
- Mohammadi Zavieh SA. [Identifying the components of teaching ethics among professors of Mazandaran University (Persian)] [MA thesis]. Mazandaran: Mazandaran University; 2014. [Link]
- Salavatian S, Dolatkhah M. [The impact of mobile social networks on cultural identity of students (Persian)]. Interdiscip Stud Media Cult. 2017; 7(13):67-84. [Link]
- Zokaei MS, Hasani MH. [Virtual social networks and youth lifestyle: Meta-analysis of previous researches (Persian)]. Soc Cult Strategy. 2016; 6(22):7-25. [Link]
- Faramarziani S, Hashemi SH, Farhangi AA. [The role of virtual media in changing social values with an emphasis on social networking Facebook and Telegram (Persian)]. J Soc Dev. 2016; 10(4):123-48. [DOI:10.22055/QJSD.2016.12381]
- Taghipour F, Zamani A. [Identifying appealing factors of “cell phone social networks” (Persian)]. Jame Pazhuhiy Farhangi. 2016; 8(2):45-71. [Link]
- Fathi L, Kaldi A, Sarukhani B. [Sociological analysis of the use of virtual social networks among students (Case study: Students of Tehran University) (Persian)]. Iran Soc Dev Stud. 2018; 12(1):37-54. [Link]
- Kaplan AM, Haenlein M. Users of the world, unite! The challenges and opportunities of social media. Bus Horiz. 2010; 53(1):59-68.[DOI:10.1016/j.bushor.2009.09.003]
- Kemp S. Digital 2021: Global overview report [internet]. 2021 [Updated 27 January 2021]. Available from: [Link]
- Coley TF. Digital media ethics in the writing classroom [Phd dissertation]. Ohio: Bowling Green State University; 2011. [Link]
- Sajadieh N. [Criticizing and examining moral literacy: An agentic perspective (Persian)]. J Found Educ. 2016; 5(2):88-109. [Link]
- Toulabi Z. [The relationship between ethical literacy, student-master interaction & psychological empowerment (Persian)]. Ethics Sci Technol 2017; 12(1):112-20. [Link]
- Tuana N. Conceptualization moral literacy. J Educ Adm. 2007; 45(4):364-77. [DOI:10.1108/09578230710762409]
- Borhani F, Abbaszadeh A, Mohsenpour M. [Explaining the meaning of moral sensitivity in nursing students: A qualitative research (Persian)]. J Med Ethics. 2013; 6(22):93-115. [Link]
- Zarei H. [The information society in the present age (Persian)] Tehran: Afarin Publications; 2014.
- Bahrami M, Razavi A, Tahmasebi Limooni S. [Investigating the current situation of students’ moral literacy components in virtual networks (Persian)]. Inf CommunTechnol Educ Sci. 2023; 13(4):54-66. [Link]
- Phippen A, Bond E, Buck E. Effective strategies for information literacy education: Combatting ‘fakenews’ and empowering critical thinking. In: Baker D, Ellis L, editors. Future directions in digital information predictions, practice, participation. Amsterdam: Elsevier; 2021. [DOI:10.1016/B978-0-12-822144-0.00003-3]
- Rand JK. The calculus and quotients of social illiteracy: Equations of race, responsibility & critical-ethical literacy in schools. Educ Urban Soc. 2021; 53(6):629-58. [DOI:10.1177/0013124520962081]
- Tirri K, Nokelainen P, Holm K. Ethical sensitivity of finnish Lutheran 7th-9th graders. In: Oser FK, Veugelers W, editors. Getting involved: Global citizenship development and sources of moral values. Leiden: Brill; 2008. [DOI:10.1163/9789087906368_022]
- Yurtsever G. Measuring moral imagination. Soc Behav Pers Int J. 2006; 34(3):205-20. [DOI:10.2224/sbp.2006.34.3.205]
- Bebeau MJ, Pimple KD, Muskavitch KM, Borden SL, Smith DH. Moral reasoning in scientific research. Cases for teaching and assessment. Bloomington: Indiana University; 1995. [Link]
- Nasiri B, Bakshi B, Hashemi SM. [The importance of teaching media literacy in the 21st century (Persian)]. Media Stud. 2014;7(18):149-58. [Link]
- Ghasemi Zargar N, Jafari P, Ahmadi F. [Provide a framework for promoting the moral literacy of secondary school students (Persian)]. Educ Leadersh Manag Q. 2019; 13(4):65-80. [Link]
- Khan A. Ethical issues in social networking. GIFT University Gujranwala; 2015. [Link]
- Turculeţ M. Ethical issues concerning online social networks. ProcediaSoc Behav Sci. 2014; 149:967-72. [DOI:10.1016/j.sbspro.2014.08.317]
- Qarabaghi H, Mohammadi H. [Analytical study of critical thinking skills from the perspective of Nahjul Balagha (Persin)]. Paper presented at: The 4th National Conference on Humanities and Management Studies. 11 Mach 2019; Tehran, Iran. [Link]
- Odom SF, Andenoro AC, Sandlin MR, Jones JL. Undergraduate leadership students’ self-perceived level of moral imagination: An innovative foundation for morality-based leadership curricula. J Leadersh Educ. 2015; 14(2). [DOI:10.12806/V14/I2/R9]
- Singer MG. The golden rule. Philosophy. 1963; 38(146):293-314. [Link]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
