دوره 9، شماره 2 - ( تابستان 1402 )
جلد 9 شماره 2 صفحات 121-110 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Ethics code: R.HUMS.REC.1401.275
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Ghafari S, Ziaei S, Ghazizadeh H, Zakiani S. Improvement of Information Services in the Libraries of Medical Sciences Universities in Iran by the Knowledge Management Approach. JMIS 2023; 9 (2) :110-121
URL: http://jmis.hums.ac.ir/article-1-432-fa.html
URL: http://jmis.hums.ac.ir/article-1-432-fa.html
غفاری سعید، ضیایی ثریا، قاضی زاده حمید، زکیانی شعله. ارتقای خدمات اطلاع‌رسانی در کتابخانههای مرکزی دانشگاه‌های علوم‌پزشکی کشور با تأکید بر مدیریت دانش. اطلاع‌رسانی پزشکی نوین. 1402; 9 (2) :110-121
گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.
متن کامل [PDF 5523 kb]
(402 دریافت)
| چکیده (HTML) (561 مشاهده)
مواد و روش‌ها
پژوهش حاضر از نوع پژوهش‌های توصیفی‌تحلیلی و کاربردی بود. جامعه آماری این پژوهش مشتمل بر مدیران کتابخانههای مرکزی، دانشکده‌ای و بیمارستانی دانشگاه‌های علوم‌پزشکی کشور است. برای تعیین حجم نمونه از روش نمونه‌گیری تصادفی ساده با استفاده از فرمول کوکران استفاده شد که از 64 کتابخانه مرکزی 56 کتابخانه و از میان کتابخانههای اقماری از 345 کتابخانه دانشکده‌ای، 181 کتابخانه و از 221 کتابخانه بیمارستانی، 136 کتابخانه و به‌طور‌کلی 373 نمونه انتخاب شدند. ابزار جمع‌آوری داده‌ها، پرسش‌نامه خودساخته و به روش لیکرت از خیلی کم، کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد با امتیازهای1 تا 5 تنظیم شد که خیلی کم به معنای کمترین ارزش و خیلی زیاد به معنای بیشترین ارزش است. پرسش‌نامه در 2 بخش تنظیم شد. بخش اول پرسش‌نامه، در خصوص سؤالات جمعیت‌شناختی بود. بخش دوم پرسش‌نامه شامل 2 قسمت مدیریت دانش و خدمات کتابخانه‌ای مرتبط با هدف پژوهش و دارای 34 گویه بود. قسمت اول در خصوص سؤالات مربوط به مدیریت دانش مستخرج از پرسش‌نامه استاندارد سازمان بهره‌وری آسیایی مشتمل بر متغیرهای فناوری اطلاعات با 5 گویه، فرهنگ سازمانی با 4 گویه و استراتژی و فرایندهای سازمانی با 5 گویه بود. قسمت دوم مربوط به گویه‌های سنجش خدمات اطلاع‌رسانی کتابخانه‌ای مستخرج از پرسش‌نامه لایب‌کوال با 3 قسمت تأثیر خدمات با 7 پرسش، کنترل اطلاعات با 8 پرسش و کتابخانه به‌عنوان محل با 5 پرسش تنظیم شده بود. فرایند توزیع و جمع‌آوری پرسش‌نامه‌ها، 80 روز به طول انجامید. برای گردآوری داده‌ها حدود 378پرسش‌نامه توزیع شد و از این تعداد، 373 پرسش‌نامه جمع‌آوری شد و مبنای تحلیل قرار گرفت.
به‌منظور تعیین پایایی پرسش‌نامه، 30 عدد پرسش‌نامه بین جامعه آماری توزیع شد و مقدار آلفای کرونباخ با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 13 محاسبه شد. میزان ضرایب آلفای کرونباخ به‌دست‌آمده برای متغیرهای حاصل از پرسش‌نامه بالاتر از 0/7 بود، بنابراین پایایی پرسش‌نامه تأیید شد. به‌منظور بررسی روایی گویه‌های تحقیق از تحلیل عاملی تأییدی در نرم‌افزار آموس نسخه 24 استفاده شد. برای بررسی روایی گویهها، بار عاملی مؤلفه‌ها باید بالاتر از 0/4 باشد. نتایج تحلیل توسط بار عاملی تمام مؤلفه‌ها و زیرمؤلفههای پرسش‌نامه، معنی‌دار و از مقدار مطلوب برخوردار بود. همچنین شاخص‌های برازندگی مدل از مقادیر قابل‌قبولی برخوردار بودند. بنابراین روایی گویهها و برازندگی مدل تأیید شد. جهت پاسخ به سؤالات پژوهش از آمار توصیفی شامل (فراوانی، درصد فراوانی، میانگین) و آمار استنباطی (همبستگی، رگرسیون چندگانه، تحلیل عامل تأییدی) در نرم‌افزار آموس استفاده شد.
یافته‌ها
پس از توزیع تصادفی پرسش‌نامه‌ها، همان‌طور که در جدول شماره 1 مشاهده می‌شود، نتایج بررسی متغیرهای تحصیلات، رشته تحصیلی، سن، جنسیت و پست سازمانی در جدول شماره 1 نشان می‌دهد که 210 نفر (56/03 درصد) از مدیران مدرک لیسانس، 130 نفر (34/85 درصد) مدرک فوق لیسانس و 33 نفر (8/85 درصد) مدرک دکتری داشتند.
146 نفر (39/14 درصد) از مدیران رشته کتابداری و 227 نفر (60/86 درصد) مدرک غیرکتابداری داشته و سن افراد شرکت‌کننده در این مطالعه بین 24 تا 57 سال بود. همچنین میانگین سن 38/89 سال با انحراف معیار 6/21 سال بود. افراد نمونه مورد‌مطالعه متشکل از 293 زن با 78/5 درصد و 80 مرد با 21/45 درصد بودند که زنان بیشترین افراد نمونه بودند. همچنین در مطالعه حاضر 362 نفر (97/05 درصد) با حکم رئیس و 11 نفر (2/95 درصد) با حکم کارمند بودند.
بررسی شاخص های توصیفی و استنباطی متغیرهای پژوهش
در این بخش شاخص‌های توصیفی با استفاده از آزمون کولموگروف‌اسمیرنوف شامل میانگین، انحراف معیار، حداقل، حداکثر، چولگی و کشیدگی برای هریک از متغیرهای پژوهش مشخص شده است. شاخص‌های مرکزی و پراکندگی مؤلفه مدیریت دانش و زیرمؤلفههای مربوط بر حسب 2 کمیت چولگی و کشیدگی به ترتیب با امتیاز 1/54- و 1/16 بین 2 مقدار 2+ و 2- قرار دارد و از توزیع نرمال برخوردار هستند. همچنین بررسی 2 کمیت چولگی و کشیدگی این شاخص‌ها، برای کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی و زیرمؤلفههای مربوط به آن به ترتیب با نمرات 0/93- و 0/10 نشان داد از توزیع نرمال برخوردار هستند.
به‌منظور آزمون روابط علّی عوامل مؤثر بر مؤلفه‌های کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی، از روش تحلیل معادلات ساختاری استفاده شد. الگوی پیشنهادی برای تحلیل معادلات ساختاری در‌مجموع از 2 حوزه با 6 متغیر تشکیل شده است که حوزه مدیریت دانش با مؤلفه‌های فناوری، فرهنگ سازمانی و استراتژی‌های سازمانی و حوزه کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی کتابخانه‌ها با مؤلفه‌های تأثیر خدمات، کنترل اطلاعات و کتابخانه به‌عنوان محل اطلاعات است که در این تحقیق تأثیرات مؤلفه‌های مدیریت دانش بر ارتقای کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی کتابخانههای مورد‌مطالعه بررسی و سنجش شد. نتایج این بررسی در تصویر شماره 2 قابل‌مشاهده است.
References
متن کامل: (354 مشاهده)
ﻣﻘﺪﻣﻪ
مدیریت دانش به‌عنوان عامل رقابت‌گرایی کتابخانه‌ها، زمینه‌ساز بهبود خدمات و ارتقای رتبه وزارت بهداشت به‌عنوان سازمان مادر بوده و ضروری است که کتابخانه‌ها به‌عنوان متولیان نظام‌های اطلاع‌رسانی سلامت، مدیران و کارکنان به‌عنوان مهم‌ترین سرمایه‌سازان و مدیریت دانش به‌عنوان ابزار کاربردی در اشاعه دانش، اهمیت یابند [1]. اخیراً راه‌حل بسیاری از سازمان‌ها وصنایع و شرکت‌های بین‌المللی درباره مشکلات اطلاعاتی و دانشی، مدیریت دانش است [2]. کتابخانههای علوم‌پزشکی بایست ضمن توجه به نیازهای اطلاعاتی کاربران خود در افزایش کیفیت ارائه اطلاعات گام‌های مؤثری برداشته و با اخذ رویکردهای جدید، باید کاربرمحور بوده و خدمات مبتنی بر نیاز کاربران ارائه کنند [3, 4] با‌توجه‌به خروج کارکنان از کتابخانه‌ها به دلیل اتمام طرح و قرارداد و یا بازنشستگی، با اجرای مدیریت دانش، گامی در ایجاد و حفظ فرهنگ یادگیری و نگهداری دانش و اطلاعات برداشته می‌شود [5]. همچنین مدیریت دانش با ایجاد ارتباطات رسمی و غیررسمی درون‌سازمانی، به کارکنان کمک می‌کند همزمان یاد گیرند که چگونه نیازهای مراجعانشان را برآورده کنند [6]. آگاهی از کاربرد و نتایج حاصله از مدیریت دانش، می‌تواند در سیاست‌گذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌های مدیران دانشگاه‌های علوم‌پزشکی تأثیرگذار باشد [7].
اگوو در پژوهشی با بررسی عوامل سازمانی به‌عنوان پیش‌بینی‌کننده شیوه‌های مدیریت دانش در کتابخانههای دانشگاه فدرال در نیجریه نشان داد موفقیت مدیریت دانش به برخی عوامل زمینه‌ای فرهنگی، مانند حمایت کارکنان، مدیریت و میزان همکاری بین کارکنان بستگی دارد [8]. به زعم لانگ‌زائو کاربردهای مدیریت دانش عمدتاً محدود به خدمات کتابخانه بوده و کتابخانههای دانشگاهی بایستی از‌طریق بازسازی ساختاری و استراتژی سازمانی خود سعی کنند انواع نیازهای کاربران را برآورده کنند [9]. موروف بیان می‌کند که در یک جامعه دانش‌محور، خدمات سنتی کتابخانه‌ها نمی‌توانند نیازهای پیچیده کاربران را به‌طور کامل برآورده کنند. مدل وی، بر نقش کتابداران و انتقال آنان به جای کاربران تمرکز دارد. کتابداران، با اشتراک دانش به‌عنوان اهرم فرهنگی، اطلاعات را از‌طریق مهارت‌ها، تجارب، ابتکارات و کاوش در ارتباط با نیازهای کاربران انتقال می‌دهند [10]. رافی و همکاران نشان دادند زمانی که برنامه‌های سازمان‌دهی آموزش کارکنان، حمایت از پروژه‌های تحقیقاتی نوآورانه و زیرساخت‌های فناوری کتابخانه در مدل مدیریت دانش ادغام شوند، عملکرد آموزش و پژوهش دانشگاه را بهبود می‌بخشند [11]. اکونوکو و همکاران با مطالعه مقایسه‌ای 2 کتابخانه دانشگاهی در نیجریه در زمان همه‌گیری کرونا نشان دادند که کاربران کتابخانه‌ها انتظار دارند خدمات آنلاین مانند دسترسی منابع، خدمات مرجع و کمک‌پژوهشی مجازی، اطلاعات دقیق بیماری کرونا، برنامه‌های آموزش آنلاین، انتشار اطلاعات از‌طریق ایمیل و پیامک، ارائه خدمات کتابخانه در رسانه‌های اجتماعی، پایگاه‌های اطلاعاتی، کتب و نشریات و روزنامه‌های آنلاین ارائه شود [12]. آدووین و همکاران در پژوهشی با بررسی استفاده از همکاری رسانه‌های اجتماعی و مدیریت دانش در متخصصین اطلاع‌رسانی سلامت در نیجریه، فقر فرهنگی در استفاده از فناوری‌های نوین را بزرگ‌ترین مانع دانسته‌اند. راهکار پیشنهادی آنان، آموزش متخصصین اطلاع‌رسانی با ابعاد اساسی مدیریت دانش و رسانه‌های اطلاعاتی و اجتماعی بود [13]. دیوید وست بیان کرده مدیریت دانش با تأکید بر فناوری، برای سازمان‌ها اختیاری است، اما برای کتابخانههای دانشگاهی که قصد دیجیتالی شدن در عرصه اطلاعات دارند اجباری است [14]. نیکومو و همکاران با مطالعه کتابخانه شهر ژوهانسبورگ از منظر استراتژی ثابت کردند که کتابخانه استراتژی مؤثری برای مدیریت دانش ضمنی کتابداران و کاربران ندارد. پیشنهاد آنان، ایجاد یک گروه برای ثبت و ضبط دانش ضمنی و به‌اشتراک‌گذاری با هدف ارائه خدمات در کتابخانه‌ها بود [15]. مطالعه اناکریره و اونیانچا در‌زمینه شیوه‌های مدیریت دانش در کتابخانههای دانشگاهی منتخب در نیجریه و آفریقای جنوبی نشان داد برای پیشبرد ارائه خدمات با کیفیت بهتر، فرهنگ‌سازی مدیریت دانش و اشتراک مداوم دانش ضروری است [16]. اکبری در مطالعه‌ای در سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران نشان داد فرهنگ سازمانی عامل زمینه‌ساز در رسیدن به اهداف مدیریت دانش بوده تا مدیران از نیل به اهداف تعیین‌شده، اطمینان یابند و دغدغه مقاومت در برابر عملی شدن برنامه مدیریت دانش را نداشته باشند [17]. خادمی‌زاده و همکاران در پژوهشی با بررسی رابطه فرهنگ سازمانی و مدیریت دانش در کتابخانههای دانشگاهی پیشنهاد دادند فرهنگ مشارکتی جایگزین فرهنگ سلسله‌مراتبی حاکم بر کتابخانههای مورد‌مطالعه شود تا پیاده‌سازی مدیریت دانش در این کتابخانه‌ها با موفقیت بیشتری همراه باشد [18]. قاسمی و همکاران در پژوهشی در کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی چنین بیان کردند عوامل انسانی (مدیریتی، فردی و آموزشی)، عوامل (ساختاری، محیطی، فرهنگی و اقتصادی) و عوامل فنی (امنیت، شبکه و زیرساخت و پشتیبانی)، بر اجرای مدیریت دانش در کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی تأثیر‌گذارند [6].
بررسی پژوهش‌ها نشان داد مدیریت دانش راهکار مؤثری را برای خدمت‌رسانی اطلاعاتی در سازمان‌ها و کتابخانه‌ها ارائه می‌دهد و ارزش افزوده برای سازمان از‌طریق تبدیل اطلاعات کارکنان سازمان به اطلاعات و سرمایه‌های دانشی ایجاد می‌کند. با وجود این، بررسی‌های میدانی و کتابخانه‌ای نشان داد تاکنون مطالعه‌ای جامع به بررسی ارتباط مؤلفه‌های مدیریت دانش بر ارتقای خدمات اطلاعاتی کتابخانههای دانشگاه‌های علوم‌پزشکی ایران انجام نشده است. بنابراین این تحقیق بر آن است به بررسی دیدگاه مدیران کتابخانههای مورد‌مطالعه بپردازد که کدامین مؤلفه از میان مؤلفه‌های مدیریت دانش مشتمل بر فناوری اطلاعات، فرهنگ سازمانی و فرایندها و استراتژی‌های سازمانی، تا چه میزان و با چه اولویتی بر ارتقای خدمات اطلاع‌رسانی در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی دانشگاه‌های علوم‌پزشکی تأثیر می‌گذارند؟ مدل مفهومی پژوهش بر مبنای نظریه داونپورت و پروساک طراحی شده است که در تصویر شماره 1 مدل مفهومی پژوهش مشاهده می‌شود.
مدیریت دانش به‌عنوان عامل رقابت‌گرایی کتابخانه‌ها، زمینه‌ساز بهبود خدمات و ارتقای رتبه وزارت بهداشت به‌عنوان سازمان مادر بوده و ضروری است که کتابخانه‌ها به‌عنوان متولیان نظام‌های اطلاع‌رسانی سلامت، مدیران و کارکنان به‌عنوان مهم‌ترین سرمایه‌سازان و مدیریت دانش به‌عنوان ابزار کاربردی در اشاعه دانش، اهمیت یابند [1]. اخیراً راه‌حل بسیاری از سازمان‌ها وصنایع و شرکت‌های بین‌المللی درباره مشکلات اطلاعاتی و دانشی، مدیریت دانش است [2]. کتابخانههای علوم‌پزشکی بایست ضمن توجه به نیازهای اطلاعاتی کاربران خود در افزایش کیفیت ارائه اطلاعات گام‌های مؤثری برداشته و با اخذ رویکردهای جدید، باید کاربرمحور بوده و خدمات مبتنی بر نیاز کاربران ارائه کنند [3, 4] با‌توجه‌به خروج کارکنان از کتابخانه‌ها به دلیل اتمام طرح و قرارداد و یا بازنشستگی، با اجرای مدیریت دانش، گامی در ایجاد و حفظ فرهنگ یادگیری و نگهداری دانش و اطلاعات برداشته می‌شود [5]. همچنین مدیریت دانش با ایجاد ارتباطات رسمی و غیررسمی درون‌سازمانی، به کارکنان کمک می‌کند همزمان یاد گیرند که چگونه نیازهای مراجعانشان را برآورده کنند [6]. آگاهی از کاربرد و نتایج حاصله از مدیریت دانش، می‌تواند در سیاست‌گذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌های مدیران دانشگاه‌های علوم‌پزشکی تأثیرگذار باشد [7].
اگوو در پژوهشی با بررسی عوامل سازمانی به‌عنوان پیش‌بینی‌کننده شیوه‌های مدیریت دانش در کتابخانههای دانشگاه فدرال در نیجریه نشان داد موفقیت مدیریت دانش به برخی عوامل زمینه‌ای فرهنگی، مانند حمایت کارکنان، مدیریت و میزان همکاری بین کارکنان بستگی دارد [8]. به زعم لانگ‌زائو کاربردهای مدیریت دانش عمدتاً محدود به خدمات کتابخانه بوده و کتابخانههای دانشگاهی بایستی از‌طریق بازسازی ساختاری و استراتژی سازمانی خود سعی کنند انواع نیازهای کاربران را برآورده کنند [9]. موروف بیان می‌کند که در یک جامعه دانش‌محور، خدمات سنتی کتابخانه‌ها نمی‌توانند نیازهای پیچیده کاربران را به‌طور کامل برآورده کنند. مدل وی، بر نقش کتابداران و انتقال آنان به جای کاربران تمرکز دارد. کتابداران، با اشتراک دانش به‌عنوان اهرم فرهنگی، اطلاعات را از‌طریق مهارت‌ها، تجارب، ابتکارات و کاوش در ارتباط با نیازهای کاربران انتقال می‌دهند [10]. رافی و همکاران نشان دادند زمانی که برنامه‌های سازمان‌دهی آموزش کارکنان، حمایت از پروژه‌های تحقیقاتی نوآورانه و زیرساخت‌های فناوری کتابخانه در مدل مدیریت دانش ادغام شوند، عملکرد آموزش و پژوهش دانشگاه را بهبود می‌بخشند [11]. اکونوکو و همکاران با مطالعه مقایسه‌ای 2 کتابخانه دانشگاهی در نیجریه در زمان همه‌گیری کرونا نشان دادند که کاربران کتابخانه‌ها انتظار دارند خدمات آنلاین مانند دسترسی منابع، خدمات مرجع و کمک‌پژوهشی مجازی، اطلاعات دقیق بیماری کرونا، برنامه‌های آموزش آنلاین، انتشار اطلاعات از‌طریق ایمیل و پیامک، ارائه خدمات کتابخانه در رسانه‌های اجتماعی، پایگاه‌های اطلاعاتی، کتب و نشریات و روزنامه‌های آنلاین ارائه شود [12]. آدووین و همکاران در پژوهشی با بررسی استفاده از همکاری رسانه‌های اجتماعی و مدیریت دانش در متخصصین اطلاع‌رسانی سلامت در نیجریه، فقر فرهنگی در استفاده از فناوری‌های نوین را بزرگ‌ترین مانع دانسته‌اند. راهکار پیشنهادی آنان، آموزش متخصصین اطلاع‌رسانی با ابعاد اساسی مدیریت دانش و رسانه‌های اطلاعاتی و اجتماعی بود [13]. دیوید وست بیان کرده مدیریت دانش با تأکید بر فناوری، برای سازمان‌ها اختیاری است، اما برای کتابخانههای دانشگاهی که قصد دیجیتالی شدن در عرصه اطلاعات دارند اجباری است [14]. نیکومو و همکاران با مطالعه کتابخانه شهر ژوهانسبورگ از منظر استراتژی ثابت کردند که کتابخانه استراتژی مؤثری برای مدیریت دانش ضمنی کتابداران و کاربران ندارد. پیشنهاد آنان، ایجاد یک گروه برای ثبت و ضبط دانش ضمنی و به‌اشتراک‌گذاری با هدف ارائه خدمات در کتابخانه‌ها بود [15]. مطالعه اناکریره و اونیانچا در‌زمینه شیوه‌های مدیریت دانش در کتابخانههای دانشگاهی منتخب در نیجریه و آفریقای جنوبی نشان داد برای پیشبرد ارائه خدمات با کیفیت بهتر، فرهنگ‌سازی مدیریت دانش و اشتراک مداوم دانش ضروری است [16]. اکبری در مطالعه‌ای در سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران نشان داد فرهنگ سازمانی عامل زمینه‌ساز در رسیدن به اهداف مدیریت دانش بوده تا مدیران از نیل به اهداف تعیین‌شده، اطمینان یابند و دغدغه مقاومت در برابر عملی شدن برنامه مدیریت دانش را نداشته باشند [17]. خادمی‌زاده و همکاران در پژوهشی با بررسی رابطه فرهنگ سازمانی و مدیریت دانش در کتابخانههای دانشگاهی پیشنهاد دادند فرهنگ مشارکتی جایگزین فرهنگ سلسله‌مراتبی حاکم بر کتابخانههای مورد‌مطالعه شود تا پیاده‌سازی مدیریت دانش در این کتابخانه‌ها با موفقیت بیشتری همراه باشد [18]. قاسمی و همکاران در پژوهشی در کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی چنین بیان کردند عوامل انسانی (مدیریتی، فردی و آموزشی)، عوامل (ساختاری، محیطی، فرهنگی و اقتصادی) و عوامل فنی (امنیت، شبکه و زیرساخت و پشتیبانی)، بر اجرای مدیریت دانش در کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی تأثیر‌گذارند [6].
بررسی پژوهش‌ها نشان داد مدیریت دانش راهکار مؤثری را برای خدمت‌رسانی اطلاعاتی در سازمان‌ها و کتابخانه‌ها ارائه می‌دهد و ارزش افزوده برای سازمان از‌طریق تبدیل اطلاعات کارکنان سازمان به اطلاعات و سرمایه‌های دانشی ایجاد می‌کند. با وجود این، بررسی‌های میدانی و کتابخانه‌ای نشان داد تاکنون مطالعه‌ای جامع به بررسی ارتباط مؤلفه‌های مدیریت دانش بر ارتقای خدمات اطلاعاتی کتابخانههای دانشگاه‌های علوم‌پزشکی ایران انجام نشده است. بنابراین این تحقیق بر آن است به بررسی دیدگاه مدیران کتابخانههای مورد‌مطالعه بپردازد که کدامین مؤلفه از میان مؤلفه‌های مدیریت دانش مشتمل بر فناوری اطلاعات، فرهنگ سازمانی و فرایندها و استراتژی‌های سازمانی، تا چه میزان و با چه اولویتی بر ارتقای خدمات اطلاع‌رسانی در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی دانشگاه‌های علوم‌پزشکی تأثیر می‌گذارند؟ مدل مفهومی پژوهش بر مبنای نظریه داونپورت و پروساک طراحی شده است که در تصویر شماره 1 مدل مفهومی پژوهش مشاهده می‌شود.
مواد و روش‌ها
پژوهش حاضر از نوع پژوهش‌های توصیفی‌تحلیلی و کاربردی بود. جامعه آماری این پژوهش مشتمل بر مدیران کتابخانههای مرکزی، دانشکده‌ای و بیمارستانی دانشگاه‌های علوم‌پزشکی کشور است. برای تعیین حجم نمونه از روش نمونه‌گیری تصادفی ساده با استفاده از فرمول کوکران استفاده شد که از 64 کتابخانه مرکزی 56 کتابخانه و از میان کتابخانههای اقماری از 345 کتابخانه دانشکده‌ای، 181 کتابخانه و از 221 کتابخانه بیمارستانی، 136 کتابخانه و به‌طور‌کلی 373 نمونه انتخاب شدند. ابزار جمع‌آوری داده‌ها، پرسش‌نامه خودساخته و به روش لیکرت از خیلی کم، کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد با امتیازهای1 تا 5 تنظیم شد که خیلی کم به معنای کمترین ارزش و خیلی زیاد به معنای بیشترین ارزش است. پرسش‌نامه در 2 بخش تنظیم شد. بخش اول پرسش‌نامه، در خصوص سؤالات جمعیت‌شناختی بود. بخش دوم پرسش‌نامه شامل 2 قسمت مدیریت دانش و خدمات کتابخانه‌ای مرتبط با هدف پژوهش و دارای 34 گویه بود. قسمت اول در خصوص سؤالات مربوط به مدیریت دانش مستخرج از پرسش‌نامه استاندارد سازمان بهره‌وری آسیایی مشتمل بر متغیرهای فناوری اطلاعات با 5 گویه، فرهنگ سازمانی با 4 گویه و استراتژی و فرایندهای سازمانی با 5 گویه بود. قسمت دوم مربوط به گویه‌های سنجش خدمات اطلاع‌رسانی کتابخانه‌ای مستخرج از پرسش‌نامه لایب‌کوال با 3 قسمت تأثیر خدمات با 7 پرسش، کنترل اطلاعات با 8 پرسش و کتابخانه به‌عنوان محل با 5 پرسش تنظیم شده بود. فرایند توزیع و جمع‌آوری پرسش‌نامه‌ها، 80 روز به طول انجامید. برای گردآوری داده‌ها حدود 378پرسش‌نامه توزیع شد و از این تعداد، 373 پرسش‌نامه جمع‌آوری شد و مبنای تحلیل قرار گرفت.
به‌منظور تعیین پایایی پرسش‌نامه، 30 عدد پرسش‌نامه بین جامعه آماری توزیع شد و مقدار آلفای کرونباخ با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 13 محاسبه شد. میزان ضرایب آلفای کرونباخ به‌دست‌آمده برای متغیرهای حاصل از پرسش‌نامه بالاتر از 0/7 بود، بنابراین پایایی پرسش‌نامه تأیید شد. به‌منظور بررسی روایی گویه‌های تحقیق از تحلیل عاملی تأییدی در نرم‌افزار آموس نسخه 24 استفاده شد. برای بررسی روایی گویهها، بار عاملی مؤلفه‌ها باید بالاتر از 0/4 باشد. نتایج تحلیل توسط بار عاملی تمام مؤلفه‌ها و زیرمؤلفههای پرسش‌نامه، معنی‌دار و از مقدار مطلوب برخوردار بود. همچنین شاخص‌های برازندگی مدل از مقادیر قابل‌قبولی برخوردار بودند. بنابراین روایی گویهها و برازندگی مدل تأیید شد. جهت پاسخ به سؤالات پژوهش از آمار توصیفی شامل (فراوانی، درصد فراوانی، میانگین) و آمار استنباطی (همبستگی، رگرسیون چندگانه، تحلیل عامل تأییدی) در نرم‌افزار آموس استفاده شد.
یافته‌ها
پس از توزیع تصادفی پرسش‌نامه‌ها، همان‌طور که در جدول شماره 1 مشاهده می‌شود، نتایج بررسی متغیرهای تحصیلات، رشته تحصیلی، سن، جنسیت و پست سازمانی در جدول شماره 1 نشان می‌دهد که 210 نفر (56/03 درصد) از مدیران مدرک لیسانس، 130 نفر (34/85 درصد) مدرک فوق لیسانس و 33 نفر (8/85 درصد) مدرک دکتری داشتند.
146 نفر (39/14 درصد) از مدیران رشته کتابداری و 227 نفر (60/86 درصد) مدرک غیرکتابداری داشته و سن افراد شرکت‌کننده در این مطالعه بین 24 تا 57 سال بود. همچنین میانگین سن 38/89 سال با انحراف معیار 6/21 سال بود. افراد نمونه مورد‌مطالعه متشکل از 293 زن با 78/5 درصد و 80 مرد با 21/45 درصد بودند که زنان بیشترین افراد نمونه بودند. همچنین در مطالعه حاضر 362 نفر (97/05 درصد) با حکم رئیس و 11 نفر (2/95 درصد) با حکم کارمند بودند.
بررسی شاخص های توصیفی و استنباطی متغیرهای پژوهش
در این بخش شاخص‌های توصیفی با استفاده از آزمون کولموگروف‌اسمیرنوف شامل میانگین، انحراف معیار، حداقل، حداکثر، چولگی و کشیدگی برای هریک از متغیرهای پژوهش مشخص شده است. شاخص‌های مرکزی و پراکندگی مؤلفه مدیریت دانش و زیرمؤلفههای مربوط بر حسب 2 کمیت چولگی و کشیدگی به ترتیب با امتیاز 1/54- و 1/16 بین 2 مقدار 2+ و 2- قرار دارد و از توزیع نرمال برخوردار هستند. همچنین بررسی 2 کمیت چولگی و کشیدگی این شاخص‌ها، برای کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی و زیرمؤلفههای مربوط به آن به ترتیب با نمرات 0/93- و 0/10 نشان داد از توزیع نرمال برخوردار هستند.
به‌منظور آزمون روابط علّی عوامل مؤثر بر مؤلفه‌های کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی، از روش تحلیل معادلات ساختاری استفاده شد. الگوی پیشنهادی برای تحلیل معادلات ساختاری در‌مجموع از 2 حوزه با 6 متغیر تشکیل شده است که حوزه مدیریت دانش با مؤلفه‌های فناوری، فرهنگ سازمانی و استراتژی‌های سازمانی و حوزه کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی کتابخانه‌ها با مؤلفه‌های تأثیر خدمات، کنترل اطلاعات و کتابخانه به‌عنوان محل اطلاعات است که در این تحقیق تأثیرات مؤلفه‌های مدیریت دانش بر ارتقای کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی کتابخانههای مورد‌مطالعه بررسی و سنجش شد. نتایج این بررسی در تصویر شماره 2 قابل‌مشاهده است.
ضریب مسیر بین مؤلفه‌های مؤثر بر کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی با استفاده از نرم‌افزار آموس به دست آمد.
ضرایب مسیر روابط مؤلفه‌ها
بررسی ضرایب مسیر روابط بین مؤلفه‌های مدیریت دانش و کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی در حالت تخمین استاندارد انجام شد. مطابق نتایج، زیرمؤلفه فناوری اطلاعات بر هر 3 زیرمؤلفه خدمات (015/P=0)، کنترل اطلاعات (041/P=0) و کتابخانه (039/P=0) مدیریت دانش تأثیر معنادار داشته است. زیرمؤلفه فرهنگ سازمانی نیز بر 2 زیرمؤلفه خدمات (01/P=0) و کنترل اطلاعات (01/P=0) تأثیر معنادار داشته است. زیرمؤلفه استراتژی سازمانی نیز بر 2 زیرمؤلفه خدمات (01/P=0) و کتابخانه (01/P=0) تأثیر معنی‌دار داشته است.
بررسی برازندگی مدل پژوهش
مطابق نتایج بارهای عاملی تمام مؤلفه‌ها و زیرمؤلفههای مدل تحقیق، معنی‌دار و از مقادیر مطلوب برخوردار بود. همچنین شاخص‌های برازندگی مدل هم از مقادیر قابل‌قبول برخوردار بودند در‌نتیجه مدل پیشنهادی پژوهش تأیید می‌شود.
بررسی تأثیرات متغیرهای پژوهش
به‌منظور بررسی تأثیر مدیریت دانش بر کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی کتابخانه‌ها از روش‌های همبستگی و رگرسیون به شرح زیر استفاده شد.
همبستگی پیرسون
بررسی ضرایب همبستگی پیرسون بین مؤلفه‌های مختلف مدیریت دانش و کیفیت خدمات کتابخانه دو‌به‌دو نشان داد مؤلفه‌های مدیریت دانش با کیفیت خدمات کتابخانه رابطه مثبت و معنی‌دار داشتند.
رگرسیون چندگانه
ازآنجاکه ضرایب همبستگی صرفاً رابطه دو‌به‌دوی متغیرها را بدون در نظر گرفتن روابط سایر متغیرها در نظر می‌گیرد و در پژوهش حاضر چندین متغیر به‌طور همزمان بر هم تأثیرگذار هستند، جهت بررسی همزمان رابطه مؤلفه‌های مختلف مدیریت دانش بر کیفیت خدمات کتابخانه از آزمون رگرسیون چندگانه استفاده شد. نتایج بررسی در جدول شماره 2 قابل‌مشاهده است.
نتایج آنالیز واریانس رگرسیون مدیریت دانش نشان داد منبع تغییر رگرسیون در سطح احتمال 1 درصد معنی‌دار است (0/01<P). این موضوع بیانگر این است که 3 مؤلفه مدیریت دانش وارد‌شده به مدل، در‌مجموع توانسته‌اند تغییرات متغیرهای کیفیت اطلاع‌رسانی را تبیین کنند. قضاوت در‌مورد سهم و نقش هریک از مؤلفه‌های مدیریت دانش در تبیین کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی را می‌توان از مقادیر بتا (ضرایب مسیر استاندارد) دریافت کرد. با‌توجه‌به بتاهای به‌دست‌آمده، مؤلفه فناوری با ضریب بتای 0/26 قوی‌ترین رابطه را با کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی داشت (0/001<P). به این معنی که با افزایش نمره فناوری، کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی کتابخانه‌ها نیز به طور معنیداری افزایش می‌یابد. متغیر فرهنگ سازمانی با مقدار بتای 0/23 پس از مؤلفه فناوری در مرتبه بعدی قرار گرفت. به این معنی که با افزایش نمره فرهنگ سازمانی، کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی به‌طور معنیداری افزایش می‌یابد. متغیر استراتژی، با مقدار بتای 0/22 رابطه مثبت و معنی‌دار با کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی نشان داد. این موضوع نشان می‌دهد با افزایش نمره استراتژی نیز کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی به طور معنیداری افزایش می‌یابند.
طبق جدول شماره 2، نتایج تحقیق نشان داد مؤلفه فناوری اطلاعات و زیرساخت‌های فناوری و ارتباطات با مقدار بتای 0/26 بیشترین تأثیر را بر ارتقای خدمات اطلاع‌رسانی در کتابخانه‌ها داشته و در رتبه اول مؤلفه‌های مدیریت دانش قرار دارد. متغیر فرهنگ سازمانی با مقدار بتای 0/23 پس از مؤلفه فناوری اطلاعات در مرتبه دوم بود. همچنین متغیر استراتژی‌های سازمانی با مقدار بتای 0/22 با فاصله بسیار کمی از مؤلفه فرهنگ سازمانی، در مرتبه سوم قرار دارد.
بحث
هدف پژوهشگران در تحقیق حاضر پاسخ به این پرسش‌ها بود که از دیدگاه مدیران کتابخانه‌ها، آیا بین بهینه‌سازی خدمات اطلاع‌رسانی در کتابخانههای دانشگاه‌های علوم‌پزشکی و ابعاد مدیریت دانش ارتباط معنیداری وجود دارد؟ به بیان دیگر اولویت تأثیرگذاری بر ارتقای خدمات اطلاع رسانی کتابخانه‌ها با کدام مؤلفه مدیریت دانش است؟ کدام مؤلفه با بیشترین تأثیر بر بهینه‌سازی خدمات اطلاع‌رسانی در الگوی پیشنهادی تحقیق حاضر مدنظر قرار می‌گیرد؟ این تحقیق در پی ارائه الگویی کاربردی مبنی بر اولویت‌بندی تأثیرگذاری مؤلفه‌های مدیریت دانش بر ارتقای خدمات اطلاع‌رسانی کتابخانه‌ها بود.
نتایج تحقیق نشان داد در میان مؤلفه‌های مدیریت دانش، مؤلفه فناوری اطلاعات و زیرساخت‌های فناوری و ارتباطات، بیشترین تأثیر را بر ارتقای خدمات اطلاع‌رسانی در کتابخانه‌ها داشته و در رتبه اول مؤلفه‌های مدیریت دانش قرار دارد و با تقویت زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات، می‌توان بهترین خدمات اطلاع‌رسانی را به جامعه محققین و دانشجویان و کاربران کتابخانه‌ها ارائه داد. متغیر فرهنگ سازمانی پس از مؤلفه فناوری اطلاعات در مرتبه دوم بود. این بدان معناست که در کتابخانههای علوم‌پزشکی، با به‌کارگیری معیار فرهنگ سازمانی به‌عنوان دومین مؤلفه مدیریت دانش، می‌توان در ارتقای کیفیت خدمات کتابخانه‌ها تحول ایجاد کرد. فرهنگ غنی سازمانی از‌جمله داشتن تعامل، ارتباط، تعهد، اشتراک دانش در میان مدیران، سیاست‌گذاران و نیروهای انسانی کتابخانه‌ها و غیره بوده که هر‌کدام از این مقوله‌ها در جای خود نیازمند بررسی و تحقیق هستند. بازسازی و اعتلای فرهنگ سازمانی در جهت حمایت برانگیزاننده و توانساز مدیران و سیاست‌گذاران از کتابداران و نیروهای دانش و متخصص حوزه کتابداری در‌زمینه تولید، اشتراک گذاری، کاربردی کردن و ذخیرهسازی دانش جدید در قلب رویههای مدیریت دانش قرار دارد. شدت این تحول باید بهگونهای باشد که تمام افراد خود را به نحوی در قبال جمع‌آوری، انتقال و تولید دانش مسئول بدانند. همچنین متغیر استراتژی‌های سازمانی با فاصله بسیار کمی از مؤلفه فرهنگ سازمانی، در مرتبه سوم قرار دارد. این بدان معناست که در کتابخانههای علوم‌پزشکی، در راستای ارتقای کیفیت خدمات کتابخانه‌ها، با تأکید برمؤلفه فرایندها و استراتژی‌های سازمانی، به‌عنوان سومین مؤلفه مدیریت دانش، می‌توان شاهد تغییرات و تحولات در بدنه سیستم و ارتقای خدمت‌رسانی در کتابخانه‌ها بود.
بررسی نتایج تحقیق حاضر و تطابق آن با مطالعات انجام‌شده نشان داد مدیران کتابخانههای دانشگاه‌های علوم‌پزشکی کشور معتقدند ارتقای خدمات اطلاع‌رسانی با تکیه بر مؤلفه‌های مدیریت دانش بوده که بیشترین تأکید بر مؤلفه فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی آن است که این نتیجه به طورکامل با نتایج تحقیق رافی [11]، اکونوکو [12]، آدووین [13] و دیویدوست [14] که مؤلفه فناوری اطلاعات را مقدم بر سایر مؤلفه‌های مدیریت دانش دانسته‌اند همسو و هم‌جهت است.
همچنین نتایج تحقیق حاضر نشان داد فرهنگ سازمانی به‌عنوان دومین مؤلفه مدیریت دانش، تأثیرگذار بر خدمات اطلاع‌رسانی کتابخانه‌هاست. درحالی‌که پژوهش‌های اگوو [8]، موروف [10]، اناکریره [16]، اکبری [17] و خادمی‌زاده [18] نشان دادند فرهنگ سازمانی در اولویت کاربرد مدیریت دانش در خدمات اطلاعاتی کتابخانه‌ها قرار دارد که با نتایج تحقیق حاضر هم‌خوانی ندارد.
سومین مؤلفه مدیریت دانش که در این تحقیق بررسی شد، تأثیرات فرایندها و استراتژی‌های سازمانی بود که نتایج حاصله نشان داد در کتابخانههای علوم‌پزشکی، در راستای ارتقای کیفیت خدمات کتابخانه‌ها، با تأکید بر مؤلفه فرایندها و استراتژی‌های سازمانی و تغییر آن‌ها، می‌توان شاهد تغییرات و تحولات در بدنه سیستم بود. نتایج تحقیق لانگ زائو [9] و نیکومو [15]، نشان دادند تأکید بر مؤلفه مدیریتی و استراتژیک سازمانی و جلب حمایت‌های مدیریتی و ساختاری سازمانی به‌عنوان مهم‌ترین مؤلفه مدیریت دانش، می‌توانند بر ارائه خدمات کتابخانه‌ها تأثیرگذار باشند که با نتایج تحقیق حاضر همسو نیستند. تحقیق قاسمی [6] نشان داد هر 3 عامل مربوط به نیروی انسانی، ساختاری و فناورانه بر خدمات تأثیرگذار هستند، اما هیچ‌گونه اولویتی را بیان نکردند. در‌صورتی‌که پژوهش حاضر این عوامل را اولویت‌بندی کرده است.
نتیجه‌گیری
در پایان سخن نتایج تحقیق حاضر نشان داد مؤلفه فناوری اطلاعات و ارتباطات و توسعه کمی و کیفی زیرساخت‌های دانشی، در رأس مؤلفه‌های تأثیرگذار مدیریت دانش بر بهینه‌سازی خدمات اطلاع‌رسانی کتابخانههای علوم‌پزشکی قرار دارد که توجه و تأکید بیشتری از سمت مدیران و تصمیم گیرندگان و سیاست‌گذاران را می‌طلبد. پس از آن توجه به فرهنگ سازمانی و ارتقای آن در کتابخانه‌ها با هدف همکاری و اشتراک‌گذاری دانش، در رتبه دوم و استراتژی‌ها و فرایندهای سازمانی و اصلاح و ترمیم آن‌ها در مقام سوم الگو قرار می‌گیرند.
با‌توجه‌به داده‌های حاصل از این پژوهش، پیشنهادات زیر ارائه می شود:
ازآنجاکه فناوری اطلاعات به مثابه خون در رگ سازمان‌ها بوده که در تمامی فرایندهای مدیریت دانش مورد استفاده واقع شده و می‌دانیم که در همین راستا راه‌حل‌های تکنولوژیک فراوانی در بازار وجود دارد، باید دقت داشت که فناوری صرفاً یک تسهیل‌کننده است که طی آن می‌توان ارتباط افراد با اطلاعات و همچنین ارتباط افراد با یکدیگر را ایجاد کرد. تمامی این راه‌حل‌ها منجر به خدمت‌رسانی بهینه در راستای اهداف کتابخانه‌ها و سازمان‌ها شکل می‌گیرد. شماری از این راهکارهای پیشنهادی عبارت‌اند از:
• انجام مطالعات کیفی توسط محققین حوزه کتابداری شاغل در کتابخانه‌ها در خصوص فناوری‌های نوین اطلاع‌رسانی؛
• ارتقای کیفی فناوری‌های اطلاعاتی جهت دسترسی به سامانه‌ها و بانک‌های اطلاعاتی؛
• ارتقای نرم‌افزار و سخت‌افزارهای مورد‌استفاده در کتابخانه‌ها
• آگاه‌سازی مدیران کتابخانه‌ها از مزایای استفاده از مدیریت دانش و فناوری‌های نوین اطلاعاتی؛
• جلب حمایت مدیران ارشد دانشگاه‌های علوم‌پزشکی در خصوص استفاده و تأکید بر مدیریت دانش و کارکنان دانشی؛
• ارتقای فرهنگ مشارکت کارکنان مبتنی بر فناوری‌های نوین اطلاعاتی به کمک کارگاه های آموزشی؛
• ایجاد محیط‌های همدلی و مشارکت کارکنان و مدیران مانند پست الکترونیک، گروه‌های گفت‌وگو، اتاق‌های گفت‌وگو و کنفرانس‌های صوتی و ویدئویی؛
• اصلاح روندها و فرایندهای سازمانی از‌طریق بازنگری و تدوین آیین‌نامه‌ها، دستورالعمل‌های فرایندهای کاری کتابخانه‌ها در حیطه خدمات اطلاع‌رسانی؛
این مطالعه محدودیت‌هایی داشته که بزرگ‌ترین محدودیت، نبود مطالعات جامع در حیطه موضوع در سطح کتابخانههای حوزه سلامت بود. بررسی‌های میدانی و کتابخانه‌ای در بانک‌های اطلاعاتی کتابخانههای حوزه سلامت نشان داد مطالعاتی در خصوص بررسی تک‌تک متغیرها انجام شده اما به‌طور واضح مطالعه‌ای که تمامی متغیرهای مدیریت دانش و خدمات کتابخانه‌ای را بررسی و اولویت بندی کند، یافت نشد. بنابراین پیشنهاد می‌شود موضوع تحقیق حاضر به‌طور اخص در دانشگاه‌های علوم‌پزشکی کشور با انتخاب جامعه آماری همان دانشگاه و بر‌اساس نظرسنجی از تمامی کتابداران مربوطه انجام شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
کد مصوب کمیته اخلاق دانشگاه: R.HUMS.REC.1401.275. مقاله حاضر از نظر معاونت پژوهشی دانشگاه پیام نور نیز مورد تایید قرار گرفت.
حامی مالی
مقاله حاضر منتج از پایان‌نامه دکترای شعله زکیانی در دانشگاه پیام نور واحد مشهد با عنوان «ارائه مدل بهینه‌سازی خدمات اطلاع‌رسانی در کتابخانههای دانشگاه‌های علوم‌پزشکی کشور با تأکید بر مدیریت دانش» است.
مشارکت نویسندگان
تمامی نویسندگان در نگارش مقاله مشارکت داشته‌اند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع نداشته است.
ضرایب مسیر روابط مؤلفه‌ها
بررسی ضرایب مسیر روابط بین مؤلفه‌های مدیریت دانش و کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی در حالت تخمین استاندارد انجام شد. مطابق نتایج، زیرمؤلفه فناوری اطلاعات بر هر 3 زیرمؤلفه خدمات (015/P=0)، کنترل اطلاعات (041/P=0) و کتابخانه (039/P=0) مدیریت دانش تأثیر معنادار داشته است. زیرمؤلفه فرهنگ سازمانی نیز بر 2 زیرمؤلفه خدمات (01/P=0) و کنترل اطلاعات (01/P=0) تأثیر معنادار داشته است. زیرمؤلفه استراتژی سازمانی نیز بر 2 زیرمؤلفه خدمات (01/P=0) و کتابخانه (01/P=0) تأثیر معنی‌دار داشته است.
بررسی برازندگی مدل پژوهش
مطابق نتایج بارهای عاملی تمام مؤلفه‌ها و زیرمؤلفههای مدل تحقیق، معنی‌دار و از مقادیر مطلوب برخوردار بود. همچنین شاخص‌های برازندگی مدل هم از مقادیر قابل‌قبول برخوردار بودند در‌نتیجه مدل پیشنهادی پژوهش تأیید می‌شود.
بررسی تأثیرات متغیرهای پژوهش
به‌منظور بررسی تأثیر مدیریت دانش بر کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی کتابخانه‌ها از روش‌های همبستگی و رگرسیون به شرح زیر استفاده شد.
همبستگی پیرسون
بررسی ضرایب همبستگی پیرسون بین مؤلفه‌های مختلف مدیریت دانش و کیفیت خدمات کتابخانه دو‌به‌دو نشان داد مؤلفه‌های مدیریت دانش با کیفیت خدمات کتابخانه رابطه مثبت و معنی‌دار داشتند.
رگرسیون چندگانه
ازآنجاکه ضرایب همبستگی صرفاً رابطه دو‌به‌دوی متغیرها را بدون در نظر گرفتن روابط سایر متغیرها در نظر می‌گیرد و در پژوهش حاضر چندین متغیر به‌طور همزمان بر هم تأثیرگذار هستند، جهت بررسی همزمان رابطه مؤلفه‌های مختلف مدیریت دانش بر کیفیت خدمات کتابخانه از آزمون رگرسیون چندگانه استفاده شد. نتایج بررسی در جدول شماره 2 قابل‌مشاهده است.
نتایج آنالیز واریانس رگرسیون مدیریت دانش نشان داد منبع تغییر رگرسیون در سطح احتمال 1 درصد معنی‌دار است (0/01<P). این موضوع بیانگر این است که 3 مؤلفه مدیریت دانش وارد‌شده به مدل، در‌مجموع توانسته‌اند تغییرات متغیرهای کیفیت اطلاع‌رسانی را تبیین کنند. قضاوت در‌مورد سهم و نقش هریک از مؤلفه‌های مدیریت دانش در تبیین کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی را می‌توان از مقادیر بتا (ضرایب مسیر استاندارد) دریافت کرد. با‌توجه‌به بتاهای به‌دست‌آمده، مؤلفه فناوری با ضریب بتای 0/26 قوی‌ترین رابطه را با کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی داشت (0/001<P). به این معنی که با افزایش نمره فناوری، کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی کتابخانه‌ها نیز به طور معنیداری افزایش می‌یابد. متغیر فرهنگ سازمانی با مقدار بتای 0/23 پس از مؤلفه فناوری در مرتبه بعدی قرار گرفت. به این معنی که با افزایش نمره فرهنگ سازمانی، کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی به‌طور معنیداری افزایش می‌یابد. متغیر استراتژی، با مقدار بتای 0/22 رابطه مثبت و معنی‌دار با کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی نشان داد. این موضوع نشان می‌دهد با افزایش نمره استراتژی نیز کیفیت خدمات اطلاع‌رسانی به طور معنیداری افزایش می‌یابند.
طبق جدول شماره 2، نتایج تحقیق نشان داد مؤلفه فناوری اطلاعات و زیرساخت‌های فناوری و ارتباطات با مقدار بتای 0/26 بیشترین تأثیر را بر ارتقای خدمات اطلاع‌رسانی در کتابخانه‌ها داشته و در رتبه اول مؤلفه‌های مدیریت دانش قرار دارد. متغیر فرهنگ سازمانی با مقدار بتای 0/23 پس از مؤلفه فناوری اطلاعات در مرتبه دوم بود. همچنین متغیر استراتژی‌های سازمانی با مقدار بتای 0/22 با فاصله بسیار کمی از مؤلفه فرهنگ سازمانی، در مرتبه سوم قرار دارد.
بحث
هدف پژوهشگران در تحقیق حاضر پاسخ به این پرسش‌ها بود که از دیدگاه مدیران کتابخانه‌ها، آیا بین بهینه‌سازی خدمات اطلاع‌رسانی در کتابخانههای دانشگاه‌های علوم‌پزشکی و ابعاد مدیریت دانش ارتباط معنیداری وجود دارد؟ به بیان دیگر اولویت تأثیرگذاری بر ارتقای خدمات اطلاع رسانی کتابخانه‌ها با کدام مؤلفه مدیریت دانش است؟ کدام مؤلفه با بیشترین تأثیر بر بهینه‌سازی خدمات اطلاع‌رسانی در الگوی پیشنهادی تحقیق حاضر مدنظر قرار می‌گیرد؟ این تحقیق در پی ارائه الگویی کاربردی مبنی بر اولویت‌بندی تأثیرگذاری مؤلفه‌های مدیریت دانش بر ارتقای خدمات اطلاع‌رسانی کتابخانه‌ها بود.
نتایج تحقیق نشان داد در میان مؤلفه‌های مدیریت دانش، مؤلفه فناوری اطلاعات و زیرساخت‌های فناوری و ارتباطات، بیشترین تأثیر را بر ارتقای خدمات اطلاع‌رسانی در کتابخانه‌ها داشته و در رتبه اول مؤلفه‌های مدیریت دانش قرار دارد و با تقویت زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات، می‌توان بهترین خدمات اطلاع‌رسانی را به جامعه محققین و دانشجویان و کاربران کتابخانه‌ها ارائه داد. متغیر فرهنگ سازمانی پس از مؤلفه فناوری اطلاعات در مرتبه دوم بود. این بدان معناست که در کتابخانههای علوم‌پزشکی، با به‌کارگیری معیار فرهنگ سازمانی به‌عنوان دومین مؤلفه مدیریت دانش، می‌توان در ارتقای کیفیت خدمات کتابخانه‌ها تحول ایجاد کرد. فرهنگ غنی سازمانی از‌جمله داشتن تعامل، ارتباط، تعهد، اشتراک دانش در میان مدیران، سیاست‌گذاران و نیروهای انسانی کتابخانه‌ها و غیره بوده که هر‌کدام از این مقوله‌ها در جای خود نیازمند بررسی و تحقیق هستند. بازسازی و اعتلای فرهنگ سازمانی در جهت حمایت برانگیزاننده و توانساز مدیران و سیاست‌گذاران از کتابداران و نیروهای دانش و متخصص حوزه کتابداری در‌زمینه تولید، اشتراک گذاری، کاربردی کردن و ذخیرهسازی دانش جدید در قلب رویههای مدیریت دانش قرار دارد. شدت این تحول باید بهگونهای باشد که تمام افراد خود را به نحوی در قبال جمع‌آوری، انتقال و تولید دانش مسئول بدانند. همچنین متغیر استراتژی‌های سازمانی با فاصله بسیار کمی از مؤلفه فرهنگ سازمانی، در مرتبه سوم قرار دارد. این بدان معناست که در کتابخانههای علوم‌پزشکی، در راستای ارتقای کیفیت خدمات کتابخانه‌ها، با تأکید برمؤلفه فرایندها و استراتژی‌های سازمانی، به‌عنوان سومین مؤلفه مدیریت دانش، می‌توان شاهد تغییرات و تحولات در بدنه سیستم و ارتقای خدمت‌رسانی در کتابخانه‌ها بود.
بررسی نتایج تحقیق حاضر و تطابق آن با مطالعات انجام‌شده نشان داد مدیران کتابخانههای دانشگاه‌های علوم‌پزشکی کشور معتقدند ارتقای خدمات اطلاع‌رسانی با تکیه بر مؤلفه‌های مدیریت دانش بوده که بیشترین تأکید بر مؤلفه فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی آن است که این نتیجه به طورکامل با نتایج تحقیق رافی [11]، اکونوکو [12]، آدووین [13] و دیویدوست [14] که مؤلفه فناوری اطلاعات را مقدم بر سایر مؤلفه‌های مدیریت دانش دانسته‌اند همسو و هم‌جهت است.
همچنین نتایج تحقیق حاضر نشان داد فرهنگ سازمانی به‌عنوان دومین مؤلفه مدیریت دانش، تأثیرگذار بر خدمات اطلاع‌رسانی کتابخانه‌هاست. درحالی‌که پژوهش‌های اگوو [8]، موروف [10]، اناکریره [16]، اکبری [17] و خادمی‌زاده [18] نشان دادند فرهنگ سازمانی در اولویت کاربرد مدیریت دانش در خدمات اطلاعاتی کتابخانه‌ها قرار دارد که با نتایج تحقیق حاضر هم‌خوانی ندارد.
سومین مؤلفه مدیریت دانش که در این تحقیق بررسی شد، تأثیرات فرایندها و استراتژی‌های سازمانی بود که نتایج حاصله نشان داد در کتابخانههای علوم‌پزشکی، در راستای ارتقای کیفیت خدمات کتابخانه‌ها، با تأکید بر مؤلفه فرایندها و استراتژی‌های سازمانی و تغییر آن‌ها، می‌توان شاهد تغییرات و تحولات در بدنه سیستم بود. نتایج تحقیق لانگ زائو [9] و نیکومو [15]، نشان دادند تأکید بر مؤلفه مدیریتی و استراتژیک سازمانی و جلب حمایت‌های مدیریتی و ساختاری سازمانی به‌عنوان مهم‌ترین مؤلفه مدیریت دانش، می‌توانند بر ارائه خدمات کتابخانه‌ها تأثیرگذار باشند که با نتایج تحقیق حاضر همسو نیستند. تحقیق قاسمی [6] نشان داد هر 3 عامل مربوط به نیروی انسانی، ساختاری و فناورانه بر خدمات تأثیرگذار هستند، اما هیچ‌گونه اولویتی را بیان نکردند. در‌صورتی‌که پژوهش حاضر این عوامل را اولویت‌بندی کرده است.
نتیجه‌گیری
در پایان سخن نتایج تحقیق حاضر نشان داد مؤلفه فناوری اطلاعات و ارتباطات و توسعه کمی و کیفی زیرساخت‌های دانشی، در رأس مؤلفه‌های تأثیرگذار مدیریت دانش بر بهینه‌سازی خدمات اطلاع‌رسانی کتابخانههای علوم‌پزشکی قرار دارد که توجه و تأکید بیشتری از سمت مدیران و تصمیم گیرندگان و سیاست‌گذاران را می‌طلبد. پس از آن توجه به فرهنگ سازمانی و ارتقای آن در کتابخانه‌ها با هدف همکاری و اشتراک‌گذاری دانش، در رتبه دوم و استراتژی‌ها و فرایندهای سازمانی و اصلاح و ترمیم آن‌ها در مقام سوم الگو قرار می‌گیرند.
با‌توجه‌به داده‌های حاصل از این پژوهش، پیشنهادات زیر ارائه می شود:
ازآنجاکه فناوری اطلاعات به مثابه خون در رگ سازمان‌ها بوده که در تمامی فرایندهای مدیریت دانش مورد استفاده واقع شده و می‌دانیم که در همین راستا راه‌حل‌های تکنولوژیک فراوانی در بازار وجود دارد، باید دقت داشت که فناوری صرفاً یک تسهیل‌کننده است که طی آن می‌توان ارتباط افراد با اطلاعات و همچنین ارتباط افراد با یکدیگر را ایجاد کرد. تمامی این راه‌حل‌ها منجر به خدمت‌رسانی بهینه در راستای اهداف کتابخانه‌ها و سازمان‌ها شکل می‌گیرد. شماری از این راهکارهای پیشنهادی عبارت‌اند از:
• انجام مطالعات کیفی توسط محققین حوزه کتابداری شاغل در کتابخانه‌ها در خصوص فناوری‌های نوین اطلاع‌رسانی؛
• ارتقای کیفی فناوری‌های اطلاعاتی جهت دسترسی به سامانه‌ها و بانک‌های اطلاعاتی؛
• ارتقای نرم‌افزار و سخت‌افزارهای مورد‌استفاده در کتابخانه‌ها
• آگاه‌سازی مدیران کتابخانه‌ها از مزایای استفاده از مدیریت دانش و فناوری‌های نوین اطلاعاتی؛
• جلب حمایت مدیران ارشد دانشگاه‌های علوم‌پزشکی در خصوص استفاده و تأکید بر مدیریت دانش و کارکنان دانشی؛
• ارتقای فرهنگ مشارکت کارکنان مبتنی بر فناوری‌های نوین اطلاعاتی به کمک کارگاه های آموزشی؛
• ایجاد محیط‌های همدلی و مشارکت کارکنان و مدیران مانند پست الکترونیک، گروه‌های گفت‌وگو، اتاق‌های گفت‌وگو و کنفرانس‌های صوتی و ویدئویی؛
• اصلاح روندها و فرایندهای سازمانی از‌طریق بازنگری و تدوین آیین‌نامه‌ها، دستورالعمل‌های فرایندهای کاری کتابخانه‌ها در حیطه خدمات اطلاع‌رسانی؛
این مطالعه محدودیت‌هایی داشته که بزرگ‌ترین محدودیت، نبود مطالعات جامع در حیطه موضوع در سطح کتابخانههای حوزه سلامت بود. بررسی‌های میدانی و کتابخانه‌ای در بانک‌های اطلاعاتی کتابخانههای حوزه سلامت نشان داد مطالعاتی در خصوص بررسی تک‌تک متغیرها انجام شده اما به‌طور واضح مطالعه‌ای که تمامی متغیرهای مدیریت دانش و خدمات کتابخانه‌ای را بررسی و اولویت بندی کند، یافت نشد. بنابراین پیشنهاد می‌شود موضوع تحقیق حاضر به‌طور اخص در دانشگاه‌های علوم‌پزشکی کشور با انتخاب جامعه آماری همان دانشگاه و بر‌اساس نظرسنجی از تمامی کتابداران مربوطه انجام شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
کد مصوب کمیته اخلاق دانشگاه: R.HUMS.REC.1401.275. مقاله حاضر از نظر معاونت پژوهشی دانشگاه پیام نور نیز مورد تایید قرار گرفت.
حامی مالی
مقاله حاضر منتج از پایان‌نامه دکترای شعله زکیانی در دانشگاه پیام نور واحد مشهد با عنوان «ارائه مدل بهینه‌سازی خدمات اطلاع‌رسانی در کتابخانههای دانشگاه‌های علوم‌پزشکی کشور با تأکید بر مدیریت دانش» است.
مشارکت نویسندگان
تمامی نویسندگان در نگارش مقاله مشارکت داشته‌اند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع نداشته است.
References
1.Gazni A. [The process of determining organizational knowledge strategy in knowledge management systems (Persian)]. Paper presented at: 5th Conference of Industries and Mines R&D. 22-23 November 2005; Tehran, Iran. [Link]
2.Okhovati M, Kashef Birjandi M, Sharif Moghadam H. [Application of knowledge management in the development of services related to the organization of print and electronic resources of the Iranian universities’ central libraries (Persian)]. J Manag Med Inf Sch. 2014; 2(2):113-21. [Link]
3.Wang Z, Wang X. From information, to data, to knowledge-digital scholarship centers: An emerging transdisciplinary digital knowledge and research methods integrator in academic and research libraries. IFLA J. 2020; 46(1):5-14. [DOI:10.1177/0340035219885145]
4.Sefaei Z, Khosravi A, Rajabali-Begloo R. [Identifying the characteristics of librarians in branding Iranian libraries and medical information centers: A qualitative study (Persian)]. Health Inf Manag. 2020; 17(6)76:302-8. [DOI:10.22122/him.v17i6.4243]
5.Shropshire S, Lynne Semenza J, Koury R. Knowledge management in practice in academic libraries. IFLA J. 2020; 46(1):25-33. [DOI:10.1177/0340035219878865]
6.Ghasemy G, Razavi SAA, Ghiasi M. [Exploratory analysis of the factors affecting the implementation of management information system (MIS) and its effect on the value chain of knowledge management in the library, museum, and document center of the islamic consultative assembly (Persian)]. Sci Tech Inf Manag. 2021; 7(1):121-52. [DOI:10.22091/STIM.2020.6033.1454]
7.Foroutan Rad L, Momeni E. A review of the knowledge management process and how to implement it in organizations. Knowl Retr SemantSyst. 2021; [Unpublished] [DOI:10.22054/jks.2021.60162.1429]
8.Ugwu CI. Organizational factors as predictors of knowledge management practices in Federal University Libraries in Nigeria. Evid Based Libr Inf Pract. 2018; 13(2):48-69. [DOI:10.18438/eblip28601]
9.Xiao L. Innovative application of knowledge management in organizational restructuring of academic libraries: A case study of Peking University Library. IFLA J. 2020; 46(1):15-24. [DOI:10.1177/0340035219892289]
10.Moruf HA. Beyond customary library services: A review of embedded librarianship as a new model in academic institutions. Int J Inf Process Commun. 2020; 8(1):70-8. [Link]
11.Rafi M, Ming ZJ, Ahmad K. Estimation of the knowledge management model for performance measurement in university libraries. Libr Hi Tech. 2020. [DOI:10.1108/LHT-11-2019-0225]
12.Okonoko VN, Abba MA, Arinola AE. Users’ expectation of library services and resources in the COVID 19 pandemic era: A comparative study of two academic libraries in Nigeria. India J. 2020; 40(2):236-46. [DOI:10.5958/2320-317X.2020.00027.6]
13.Adewoyin OO, Gbemi-Ogunleye PF, Adedokun TO. Social media collaboration and knowledge management practices among health information professional in Nigeria. J Libr Inf Sci. 2020; 22(2):165-77. [Link]
14.David-West BT. Knowledge management and information professionals in 21 st century academic libraries in Nigeria. Libr Prog Int. 2021; 41(1):72-8. [DOI:10.5958/2320-317X.2021.00007.6]
15.Nkomo L, Maluleka JR, Ngulube P. Sharing is caring: Knowledge sharing at the city of Johannesburg Library and Information Services. S Afr J Inf Manag. 2021; 23(1):9. [DOI:10.4102/sajim.v23i1.1354]
16.Enakrire RT, Onyancha OB. Strategies and tools for knowledge management practices in selected academic libraries in Nigeria and South Africa. S Afr J Inf Manag. 2020; 22(1):1-8. [DOI:10.4102/sajim.v22i1.1159]
17.Sadat Akbari M, Ghadami M, Zamani Moghadam A, Salehi Amiri SR, Farahani Azizabadi F. [Identifying influencing corporate culture’s elements on knowledge management’s establishment in national library and archives of IR of Iran (Persian)]. J Cult Manag. 2020; 14(2):20-33. [Link]
18.Khademizadeh S, Faraj Pahlou A, Mohammadi Z. [Relationship between organizational culture and knowledge management in academic libraries (case Study: Shahid Chamran University of Ahvaz) (Persian)]. Sci J Organ knowl manag. 2019; 2(3):111-37. [Link]
2.Okhovati M, Kashef Birjandi M, Sharif Moghadam H. [Application of knowledge management in the development of services related to the organization of print and electronic resources of the Iranian universities’ central libraries (Persian)]. J Manag Med Inf Sch. 2014; 2(2):113-21. [Link]
3.Wang Z, Wang X. From information, to data, to knowledge-digital scholarship centers: An emerging transdisciplinary digital knowledge and research methods integrator in academic and research libraries. IFLA J. 2020; 46(1):5-14. [DOI:10.1177/0340035219885145]
4.Sefaei Z, Khosravi A, Rajabali-Begloo R. [Identifying the characteristics of librarians in branding Iranian libraries and medical information centers: A qualitative study (Persian)]. Health Inf Manag. 2020; 17(6)76:302-8. [DOI:10.22122/him.v17i6.4243]
5.Shropshire S, Lynne Semenza J, Koury R. Knowledge management in practice in academic libraries. IFLA J. 2020; 46(1):25-33. [DOI:10.1177/0340035219878865]
6.Ghasemy G, Razavi SAA, Ghiasi M. [Exploratory analysis of the factors affecting the implementation of management information system (MIS) and its effect on the value chain of knowledge management in the library, museum, and document center of the islamic consultative assembly (Persian)]. Sci Tech Inf Manag. 2021; 7(1):121-52. [DOI:10.22091/STIM.2020.6033.1454]
7.Foroutan Rad L, Momeni E. A review of the knowledge management process and how to implement it in organizations. Knowl Retr SemantSyst. 2021; [Unpublished] [DOI:10.22054/jks.2021.60162.1429]
8.Ugwu CI. Organizational factors as predictors of knowledge management practices in Federal University Libraries in Nigeria. Evid Based Libr Inf Pract. 2018; 13(2):48-69. [DOI:10.18438/eblip28601]
9.Xiao L. Innovative application of knowledge management in organizational restructuring of academic libraries: A case study of Peking University Library. IFLA J. 2020; 46(1):15-24. [DOI:10.1177/0340035219892289]
10.Moruf HA. Beyond customary library services: A review of embedded librarianship as a new model in academic institutions. Int J Inf Process Commun. 2020; 8(1):70-8. [Link]
11.Rafi M, Ming ZJ, Ahmad K. Estimation of the knowledge management model for performance measurement in university libraries. Libr Hi Tech. 2020. [DOI:10.1108/LHT-11-2019-0225]
12.Okonoko VN, Abba MA, Arinola AE. Users’ expectation of library services and resources in the COVID 19 pandemic era: A comparative study of two academic libraries in Nigeria. India J. 2020; 40(2):236-46. [DOI:10.5958/2320-317X.2020.00027.6]
13.Adewoyin OO, Gbemi-Ogunleye PF, Adedokun TO. Social media collaboration and knowledge management practices among health information professional in Nigeria. J Libr Inf Sci. 2020; 22(2):165-77. [Link]
14.David-West BT. Knowledge management and information professionals in 21 st century academic libraries in Nigeria. Libr Prog Int. 2021; 41(1):72-8. [DOI:10.5958/2320-317X.2021.00007.6]
15.Nkomo L, Maluleka JR, Ngulube P. Sharing is caring: Knowledge sharing at the city of Johannesburg Library and Information Services. S Afr J Inf Manag. 2021; 23(1):9. [DOI:10.4102/sajim.v23i1.1354]
16.Enakrire RT, Onyancha OB. Strategies and tools for knowledge management practices in selected academic libraries in Nigeria and South Africa. S Afr J Inf Manag. 2020; 22(1):1-8. [DOI:10.4102/sajim.v22i1.1159]
17.Sadat Akbari M, Ghadami M, Zamani Moghadam A, Salehi Amiri SR, Farahani Azizabadi F. [Identifying influencing corporate culture’s elements on knowledge management’s establishment in national library and archives of IR of Iran (Persian)]. J Cult Manag. 2020; 14(2):20-33. [Link]
18.Khademizadeh S, Faraj Pahlou A, Mohammadi Z. [Relationship between organizational culture and knowledge management in academic libraries (case Study: Shahid Chamran University of Ahvaz) (Persian)]. Sci J Organ knowl manag. 2019; 2(3):111-37. [Link]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
