مجله اطلاع رسانی پزشکی نوین

مقدمه
همه‌گیری کووید-19 بسیاری از جنبه‌های زندگی مردم از جمله سلامتی جسمی، اجتماعی، عاطفی، رفتاری و اقتصادی را تحت تأثیر قرار داده است و به یک نگرانی بین‌المللی تبدیل شده است [1]. به‌نظر می‌رسد واکسن ایمن و مؤثر علیه بیماری کووید-19 راه‌حل طولانی‌مدت برای کنترل اپیدمی است [2]. تخمین زده شده است که برای دست‌یابی به ایمنی گله در برابر سندرم حاد تنفسی کرونا ویروس، واکسیناسیون 80-75 درصد از جامعه لازم است [3]. بنابر‌این پذیرش بالای واکسیناسیون کلید کنترل همه‌گیری کووید-19 است.
شماری از عوامل رفتاری همچون آگاهی درباره بیماری کووید-19 و نگرش افراد درمورد واکسن بر تمایل به واکسینه شدن و استفاده از این واکسن تأثیر‌گذار است. اما در ایران تحقیقات اندکی تأثیر آگاهی و نگرش مردم در پذیرش واکسن کووید-19 و عوامل مرتبط با آن را بررسی کرده است. مطالعاتی که سطح آگاهی و نگرش افراد را نسبت به اپیدمی کووید-19 و واکسن آن در کشور نیجریه، پاکستان و مصر بررسی کرده‌اند، نشان داده‌اند سطح آگاهی افراد بالا و نگرش مثبت و خوش‌بینانه بوده است [4 ,5, 6]. در کشور عربستان با وجود آگاهی عمومی متوسط، نگرش افراد بالاست، اما مطالعات انجام‌شده در کشور اتیوپی نشان داد که سطح دانش و درک پایین بوده است و افراد تمایل کمی برای واکسینه شدن دارند [7, 8]. با توجه به سطح آگاهی و نگرش متفاوت در جوامع مختلف و همچنین عوامل دخیل متعدد در پذیرش واکسن به‌نظر می‌رسد یکی از اساسی‌ترین نیازهای برنامه واکسیناسیون اطلاع از میزان مشارکت مردم در این برنامه و وضعیت آگاهی و نگرش عمومی در زمینه پیشگیری از این بیماری است. ارزیابی دانش و نگرش افراد جهت هدفمند کردن آموزش‌ها و اجرای بهتر سیاست‌ها و درنتیجه پیشگیری از انتقال و شیوع بیماری بسیار ضروری است [9]. با آگاه بودن از نگرش افراد می‌توان رفتار آنان را پیش‌بینی کرد و بر رفتار‌شان کنترل داشت [10]. بنابراین جهت اجرای هرچه بهتر برنامه واکسیناسیون و دست‌یابی به مصونیت گله و مهار سریع‌تر اپیدمی کرونا ویروس، این مطالعه سطح آگاهی و نگرش مردم نسبت به واکسن کووید-19 و عوامل مرتبط را بررسی می‌کند.
 مواد و روش‌ها 
به‌طور‌کلی تحقیقات کاربردی به‌منظور توسعه و رفاه زندگی انسان به‌کار می‌رود [11]. پژوهش حاضر در اواخر سال 1399 انجام گرفت. این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر ماهیت و روش از نوع توصیفی‌پیمایشی است. برای جمع‌آوری اطلاعات جهت بررسی آگاهی و نگرش مردم به واکسن کووید-19 از روش کتابخانه‌ای و میدانی بهره گرفته شده است. ابزار جمع‌آوری اطلاعات در این پژوهش پرسش‌نامه محقق‌ساخته است که در 3 بخش طراحی شد. ابتدا اطلاعات اجتماعی و اقتصادی پاسخ‌گو مورد پرسش ‌قرار گرفت که از‌جمله متغیر‌های تأثیر‌گذار بر آگاهی و نگرش افراد نسبت به بیماری کووید-19 است. اطلاعاتی ‌همچون سابقه ابتلا به بیماری کووید-19 و فوت یکی از نزدیکان به دلیل کرونا‌ویروس در انتهای این بخش مورد پرسش قرار گرفت. بخش دوم پرسش‌نامه شامل 5 سؤال درمورد عوامل احتمالی مؤثر بر سطح آگاهی فرد نسبت به اپیدمی کووید-19 و واکسن آن بود. به این بخش در قالب طیف لیکرت 5 گزینه‌ای از آگاهی خیلی کم با کد 1 تا آگاهی خیلی زیاد با کد 5 پرداخته شد. نمرات به 1 نزدیک‌تر نشان‌دهنده کمترین آگاهی و به 5 نزدیک‌تر نشان‌دهنده آگاهی بیشتر است. بدین‌ترتیب میانگین امتیاز در سطح سؤالات آگاهی بین 2 تا 5 محاسبه شد و افراد در 4 گروه آگاهی ضعیف، متوسط، خوب و خیلی خوب طبقه‌بندی شدند. در بخش سوم، 5 سؤال درمورد نگرش و تمایلات پاسخ‌گو نسبت به واکسن کووید-19 تهیه شد. به‌منظور سنجش نگرش پاسخ‌گویان، پنج گویه در قالب طیف لیکرت 5 گزینه‌ای (کاملاً مخالفم، مخالفم، نظری ندارم، موافقم، کاملاً موافقم) درمورد ایمنی و اثر‌بخشی واکسیناسیون و هزینه اجتماعی-درمانی آن به فرد ارائه شد. گویه‌های طراحی‌شده به دو دسته تقسیم شدند. دسته اول گویه‌هایی هستند که در راستای تأثیر مثبت واکسیناسیون هستند. در صورتی که فرد با این نوع گویه‌ها کاملاَ موافق باشد، عدد 2، موافق، عدد 1، نظری نداشته باشد، صفر، مخالف، 1- و کاملاً مخالف، 2- لحاظ می‌شود. دسته دوم گویه‌هایی هستند که در راستای عدم‌اطمینان به واکسن هستند. در اینجا نحوه امتیازدهی به گویه‌ها عکس حالت قبل است. درنهایت جمع جبری اعداد بیان‌شده نگرش فرد را نسبت به واکسن نشان می‌دهد. میانگین امتیاز سطح سؤالات نگرش بین 2- تا 2 محاسبه شد و افراد در چهار گروه با نگرش منفی، نسبتاً منفی، مثبت و نسبتاً مثبت نسبت به واکسن کووید-19 طبقه‌بندی شدند. 
جهت بررسی روایی صوری پرسش‌نامه، از نظرات و پیشنهادهای برخی اساتید و کارشناسان گروه بهداشت استفاده شد. پایایی پرسش‌نامه نیز با انجام پیش‌آزمون جهت رفع اشکال‌های احتمالی، از روش آلفای کرونباخ برای 30 پیش‌پرسش‌نامه، 0/742 محاسبه شده است که نشان‌دهنده پایایی در حد مطلوب پرسش‌نامه است. 
جامعه آماری پژوهش کل مردم ایران بود که از فضای مجازی استفاده می‌کنند. با توجه به مشخص نبودن حجم جامعه آماری تعداد نمونه با استفاده از فرمول کوکران نامحدود و روش دردسترس در اواخر سال 1399 جمع‌آوری شد. بنا‌بر شرایط کرونایی و عدم همکاری مردم با پرسش‌نامه رو در رو و پرسش‌نامه از طریق شبکه‌های اجتماعی به شیوه دردسترس در اختیار عموم مردم قرار گرفت. نمونه شامل کاربران فضای مجازی در ایران است. طبق فرمول شماره 1 تعداد نمونه مورد‌نیاز در این مطالعه 384 نفر تعیین شد که 14 پرسش‌نامه به‌دلیل اطلاعات ناقص حذف شدند و 370 پرسش‌نامه بررسی شد. 


در این فرمولُ n تعداد افراد نمونه، Z در سطح اطمینان 95 درصد 1/96 است. p درصد توزیع افراد دارای صفت در جامعه، q درصد افرادی است که فاقد صفت مورد‌مطالعه هستند که در پژوهش حاضر برای تعیین حداکثر نمونه، مقدار p و q مساوی 0/5 در نظر گرفته شده است و d سطح خطای مجاز را نشان می‌دهد.
ملاحظات اخلاقی پژوهش حاضر به این شرح بودند: در ابتدای پرسش‌نامه با دادن توضیحاتی پیرامون اهداف پژوهش، این اطمینان به افراد داده شد که تمام اطلاعات محرمانه هستند و برای امور پژوهشی استفاده خواهند شد. به‌منظور رعایت حریم خصوصی، نام و نام‌خانوادگی افراد ثبت نشد.
به‌منظور تجزیه‌و‌تحلیل داده‌های پژوهش از روش‌های موجود در آمار توصیفی برای توصیف متغیرها، مانند میانگین و انحراف معیار استفاده شد. در قسمت آمار استنباطی برای پاسخ به هدف اصلی پژوهش، بعد از بررسی نرمالیتی داده‌ها، از آزمون کولموگروف ـ اسمیرنوف استفاده شد. به‌دلیل غیر‌نرمال بودن داده‌ها، از ضریب همبستگی اسپیرمن جهت ارتباط بین آگاهی و نگرش مردم نسبت به واکسن کووید-19 استفاده شد. از آزمون‌های کروسکال والیس و من‌ویتنی برای مقایسه میانگین آگاهی و نگرش عمومی به واکسن کووید ـ 19، و سؤالات جمعیت‌شناختی استفاده شد. تمامی اطلاعات پرسشنامه با نرم افزار SPSS نسخه 22 مورد تجزیه‌و‌تحلیل قرار گرفت. سطح معنی‌داری آزمون 0/05 در نظر گرفته شده است.
یافته‌ها
از 384 پرسش‌نامه، 96/3 درصد تکمیل شدند و قابل‌بررسی بودند. میانگین±انحراف معیار سن افراد 10/27±35/9 سال و کمینه و بیشینه سن افراد به ترتیب 18 و 70 سال است. 217 نفر (58/6 درصد) پاسخ‌گویان مرد و 153 نفر (41/4 درصد) زن بودند. 232 نفر (62/7 درصد) متأهل و 138 نفر (37/3 درصد) مجرد بودند. 115 نفر (31/1 درصد) افراد مورد‌مطالعه لیسانس و 111 نفر (30 درصد) دیپلم داشتند. میانگین±انحراف معیار سال‌های تحصیل افراد 2/3‌±3/14 سال و میانگین±انحراف معیار بعد خانوار 9/3±27/10 نفر است. 190 نفر (51/3 درصد) افراد پاسخ‌گوخود یا نزدیکانشان به بیماری کووید-19 مبتلا شده‌اند. 84 نفر (22/7 درصد) مرگ یکی از نزدیکان را به‌خاطر کروناویروس تجربه کرده‌اند. 
257 نفر (69/5 درصد) نگرش نسبتاً مثبت و مثبت به واکسن کووید-19 داشته‌اند. میانگین نگرش افراد شرکت‌کننده 1/19±3/43 (پاسخ‌ها در محدوده 5-25) است. جدول شماره 1 توزیع پاسخ به سؤالات مربوط به نگرش افراد نسبت به واکسن کووید-19 را نشان می ‌دهد.


336 نفر (90/8 درصد) از افراد شرکت‌کننده آگاهی بالایی نسبت به بیماری کووید-19 و واکسن آن داشته‌اند. یافته‌های حاصل از پژوهش نشان داد میانگین آگاهی افراد شرکت‌کننده 933±‌18/4  (پاسخ‌ها در محدوده 25-10) است. جدول شماره 2 توزیع پاسخ به سؤالات مربوط به آگاهی افراد نسبت به کووید-19 را نشان می‌دهد.


123 نفر (33/1 درصد) از ایمنی و اثر‌بخشی واکسن اطمینان نداشتند و 100 نفر (26/9 درصد) اظهار کردند از عوارض جانبی واکسن نگران هستند.
برای استفاده از روش‌ها و آزمون‌های آماری نخست باید مشخص کرد که داده‌ها از توزیع نرمال برخوردار هستند یا خیر. با استفاده از آزمون کولموگروف-اسمیرنوف نرمال بودن داده‌ها بررسی شد. در این آزمون فرض صفر بیانگر نرمال بودن داده‌ها و فرض مقابل بیانگر نرمال نبودن داده‌هاست. اگر داده‌ها دارای توزیع نرمال باشند از آزمون‌های پارامتری و در غیر این صورت از آزمون‌های ناپارامتری استفاده می‌شود [11].
همان‌طور که در جدول شماره 3 مشاهده می‌شود، سطح معنی‌داری برای هر دو مؤلفه پژوهش از مقدار خطای پژوهش (0/05) کمتر است، بنابراین فرض صفر رد می‌شود و فرض غیر‌نرمال بودن توزیع داده‌ها پذیزفته می‌شود.


بنابر‌این از آزمون‌های ناپارامتریک استفاده می‌شود.
با توجه به غیر‌نرمال بودن متغیرهای تحقیق، برای بررسی فرضیه‌های ارتباطی پژوهش از ضریب همبستگی اسپیرمن استفاده شد. مطابق جدول شماره 3، ضریب همبستگی اسپیرمن 0/931=r و 0/000=P است. بنا‌بر‌این با اطمینان 0/99 می‌توان گفت بین متغیر آگاهی و نگرش به واکسن کووید-19 ارتباط مثبت و معنی‌دار قوی وجود دارد.
 توجه به جدول شماره 4، تفاوت معنی‌داری بین نگرش بر‌اساس سن افراد (0/000=P)، جنسیت (0/004=P)، سطح درآمد (0/000=P)، وضعیت تآهل (0/004=P)، سابقه ابتلا به بیماری کووید-19 (0/000=P)، مرگ یکی از نزدیکان به‌خاطر کرونا‌ویروس (0/000=P) وجود دارد.


با اطمینان 0/95 می‌توان گفت بین نگرش افراد نسبت به واکسن کووید-19 بر‌اساس سن، جنسیت، سطح درآمد، وضعیت تأهل، سابقه ابتلا به کووید-19 و مرگ یکی از نزدیکان به‌خاطر کرونا ویروس تفاوت معنی‌دار وجود دارد.
با توجه به جدول شماره 5، تفاوت معنی‌داری بین آگاهی بر‌اساس سن افراد (0/000=P)، جنسیت (0/001=P)، سطح درآمد (0/000=P)، وضعیت تأهل (0/001=P)، سابقه ابتلا به بیماری کووید-19 (0/000=P)، مرگ یکی از نزدیکان به‌خاطر کرونا ویروس (0/000=P) وجود دارد.


بنابراین با اطمینان 0/95 می‌توان گفت بین آگاهی افراد نسبت به واکسن کووید-19 بر‌اساس سن، جنسیت، سطح درآمد، وضعیت تأهل، سابقه ابتلا به کووید-19 و مرگ یکی از نزدیکان به‌خاطر کرونا ویروس تفاوت معنی‌دار وجود دارد.
با توجه به جدول شماره 4 و 5، تفاوت معنی‌داری بین نگرش بر‌اساس سطح تحصیلات افراد (0/25=P) و آگاهی و تحصیلات (0/097=P) وجود ندارد. بنابراین می‌توان گفت بین آگاهی و نگرش افراد نسبت به واکسن کووید-19 بر‌اساس سطح تحصیلات تفاوت معنی‌دار وجود ندارد. 
با توجه به جدول شماره 4 و 5، تفاوت معنی‌داری بین نگرش بر‌اساس شغل (0/339=P) و آگاهی و شغل (0/017=P) وجود ندارد. بنابراین می‌توان گفت بین آگاهی و نگرش افراد نسبت به واکسن کووید-19 بر‌اساس شغل تفاوت معنی‌دار وجود ندارد.
بحث
موفقیت در برنامه واکسیناسیون علیه بیماری کووید-19 به ایمنی اکتسابی در نسبت کافی جمعیت بستگی دارد (مصونیت گله) [12]. آگاهی بهتر از این بیماری به‌همراه نگرش مثبت به آن، به مهار این اپیدمی کمک می‌کند. در پژوهش حاضر آگاهی و نگرش مردم نسبت به واکسن کووید-19 و عوامل مرتبط با آن بررسی شده است. مطالعه نشان داد بی‌اعتمادی به اثر‌بخشی واکسن و عوارض جانبی آن یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در دست‌یابی به پوشش واکسیناسیون مورد‌نیاز برای مصونیت جمعیت در کشور ایران است که با تحقیقات فیگورایدو و همکاران و نویمان  بوهم و همکاران مطابقت دارد [14 ،13]. افراد با میانگین 1/19±‌3/43 نگرش مثبتی به واکسن کووید-19 داشته‌اند و با میانگین آگاهی 0/933±‌4/18 آگاهی بالایی نسبت به اپیدمی کرونا‌ویروس و واکسن آن داشته‌اند که همسو با مطالعه عبدالحفیظ و همکاران و زو و همکاران و الراوجفا و همکاران است [15, 16 ,6]. آگاهی بالا و نگرش مثبت به واکسن می‌تواند نشانه خوبی برای پذیرش عمومی واکسن باشد. نتایج پژوهش نشان داد که بین آگاهی و نگرش افراد به اپیدمی کووید-19 و واکسن آن ارتباط مثبت و معنی‌دار قوی وجود دارد. به‌طوری‌که با افزایش آگاهی، نگرش افراد به واکسن مثبت‌تر می‌شود که با مطالعات همدانی و حسین‌بیگی و الهدال مطابقت دارد [17, 18 ,7]. همچنین نتایج پژوهش نشان داد بین آگاهی مردم نسبت به اپیدمی کووید-19 و واکسن آن بر‌اساس سن افراد تفاوت معنی‌دار وجود دارد. افراد بیش از 57 سال و بعد از آن افراد 48 تا 57 سال آگاهی بالاتری نسبت به سایر گروه‌های سنی داشته‌اند. کمترین آگاهی را افراد 28 تا 37 سال و بعد از آن 18 تا 27 سال داشته‌اند. بین نگرش مردم به واکسن کووید-19 و سن تفاوت معنی‌دار وجود دارد. افراد بیش از 57 سال و بعد از آن افراد 48 تا 57 سال نگرش مثبت‌تری نسبت به سایر گروه‌های سنی داشته‌اند. کمترین نگرش مثبت را افراد 28 تا 37 سال و بعد از آن 18 تا 27 سال داشته‌اند. آگاهی و نگرش افراد در گروه‌های سنی پایین کمتر است که همسو با مطالعه ملک ثابت و همکاران است [19]. شاید بتوان گفت به‌دلیل اینکه گروه‌های سنی بالاتر در معرض خطر بیشتری قرار دارند، با اطلاع‌رسانی‌های صورت‌گرفته، دانش و آگاهی خوب و نگرش مثبتی در این زمینه پیدا کرده‌اند. بین آگاهی مردم نسبت به کرونا‌ویروس و واکسن آن بین زنان و مردان تفاوت معنی‌دار وجود دارد. به‌طوری‌که آگاهی مردان نسبت به زنان بالاتر است. بین نگرش عمومی به واکسن کووید-19 بین زنان و مردان تفاوت معنی‌دار وجود دارد. نگرش مردان به واکسن مثبت‌تر از زنان است که همسو با مطالعه پاول و همکاران  است [20]. به‌نظر می‌رسد مردان به‌دلیل حضور بیشتر در اجتماع آگاهی بالاتر و نگرش مثبت‌تری دارند. بین آگاهی و نگرش مردم به کرونا‌ویروس و واکسن آن بین سطوح درآمدی مختلف تفاوت معنی‌دار وجود دارد. به طوری‌که آگاهی و نگرش افراد با سطوح درآمدی بالاتر، مثبت‌تر از سایر سطوح درآمدی است که با مطالعه پاول و همکاران مطابقت دارد [20].
با توجه به اینکه یکی از عوامل تأثیر‌گذار بر رفتار‌های بهداشتی فرد درآمد است، افراد با درآمد بالا‌تر مراقبت‌های بهداشتی بیشتر و آگاهی و نگرش مثبت‌تری دارند. بین آگاهی و نگرش افراد بر‌اساس وضعیت تأهل افراد تفاوت معنی‌دار وجود دارد. به طوری که آگاهی و نگرش افراد متأهل بیشتر از افراد مجرد است. با شیوع کرونا‌ویروس و تعطیلی مشاغل و ماندن همسران در خانه در تعاملات اعضای خانواده تغییراتی ایجاد شد. افراد متأهل به‌خاطر حمایت اقتصادی و عاطفی از خانواده در پی کسب اطلاعات بیشتر و به‌دنبال آن نگرش مثبت‌تر به واکسیناسیون هستند. بین آگاهی و نگرش افراد به واکسن کووید-19 بر‌اساس تحصیلات تفاوت معنی‌دار وجود ندارد. بنابر‌این سطح تحصیلات افراد نمی‌تواند تعیین‌کننده و نشان‌دهنده آگاهی و نگرش افراد به واکسن کووید-19 باشد که مطابق با مطالعه کاظمی مفرد است [21]. بین آگاهی و نگرش افراد نسبت به واکسن کووید-19 بر‌اساس شغل تفاوت معنی‌دار وجود ندارد. بین آگاهی و نگرش افراد نسبت به بیماری کووید-19 و واکسن آن بر‌اساس سابقه ابتلا به سندرم حاد تنفسی کرونا ویروس تفاوت معنی‌دار وجود دارد. آگاهی و نگرش افراد قبلاً مبتلا شده به بیماری کووید-19بالاتر و مثبت‌تر از افرادی است که به این بیماری مبتلا نشده‌اند. بین آگاهی و نگرش افراد بر‌اساس مرگ یکی از نزدیکان به‌خاطر کرونا ویروس تفاوت معنی‌دار وجود دارد. آگاهی و نگرش افرادی که مرگ یکی از نزدیکان را به‌خاطر کرونا‌ویروس تجربه کرده‌اند بالاتر و مثبت‌تر از کسانی است که چنین تجربه‌ای نداشته‌اند. در زمان هر بحران افراد به‌خاطر اضطرابی که احساس می‌کنند، به‌دنبال دریافت اطلاعات هستند تا با افزایش آگاهی و شناخت راهکارهای مقابله با آن از استرس خود بکاهند. بنابراین افرادی که قبلاً به بیماری کووید-19 مبتلا شده‌اند یا به‌خاطر این اپیدمی یکی از نزدیکانشان را از دست داده‌اند با کسب اطلاعات بیشتر، نگرش مثبت‌تری به واکسن کووید-19 دارند.
نتیجه‌گیری
مطالعه نشان داد، افراد از آگاهی بالا و نگرش مثبت به واکسن کووید-19 برخوردارند، اما نگران ایمنی و عوارض جانبی واکسن هستند. گروه‌های سنی بالاتر، مردان و افراد با درآمد بالاتر و افراد متأهل از آگاهی بالا و نگرش مثبت‌تری برخور‌دارند. همچنین افراد قبلاً مبتلا‌شده به کرونا‌ویروس و کسانی که یکی از نزدیکانشان را به‌خاطر این بیماری از دست داده‌اند آگاهی بالاتر و نگرش مثبت‌تری به واکسن کووید-19 دارند. 
درنهایت با توجه به نتایج پیشنهادهایی در راستای اجرای هرچه بهتر برنامه واکسن کووید-19 به شرح زیر ارائه می‌شود:
باتوجه به اینکه میزان نمره آگاهی و نگرش افراد بالا و مثبت بوده است، اما نگران از ایمنی واکسن و عوارض جانبی آن هستند، فعالیت‌های گسترده بهداشتی در راستای افزایش اعتماد‌سازی و سواد واکسن می‌تواند در هنگام اجرای عمومی برنامه واکسیناسیون مؤثر باشد. نتایج پژوهش حاضر نشان داد، افراد با سنین پایین‌تر، آگاهی و نگرش کمتری به واکسن کووید-19 دارند. بنا‌بر‌این پیشنهاد می‌شود که تمهیدات لازم، ازجمله تولید محتوای تبلیغاتی و پخش در جامعه، جهت افزایش آگاهی بیشتر جوانان و نگرش مثبت‌تر آنان اتخاذ شود. یکی از عوامل مؤثر بر آگاهی و نگرش افراد برای واکسینه شدن سطوح درآمدی است، آگاهی و نگرش افراد در سطوح درآمدی پایین کمتر است که این می‌تواند به‌دلیل فقر اقتصادی و فرهنگی باشد. بنابراین دولت سیاست‌هایی برای قشر بادرآمد پایین جامعه باید اتخاذ کند. با توجه به پایین‌ بودن آگاهی و نگرش زنان نسبت به مردان به بیماری کووید-19، پیام‌رسانی بهداشت عمومی با استفاده از کانال‌های ارتباطی مختلف دردسترس این گروه، در راستای افزایش اعتماد‌سازی و نگرش و رفع نگرانی‌ها باید باشد. در رسانه‌های جمعی باید برنامه‌ای تدارک دیده شود که افراد قبلاً مبتلا‌شده به کرونا‌ویروس و کسانی که یکی از نزدیکانشان را به‌خاطر این بیماری از دست داده‌اند حضور یابند و با مردم تجارب خود را به‌صورت ملموس به اشتراک بگذارند. همچنین با توجه به بهره‌گیری این مطالعه از نمونه و زمانی محدود پیشنهاد می‌شود برای بررسی دقیق‌تر و کامل‌تر مطالعات بیشتری با استفاده از روش‌ها و متغیرهای مختلف با تعداد مشاهدات بیشتر برآورد شود.

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه دارای تأییدیه اخلاقی به شماره IR.QOM.REC.1400.014 از دانشگاه قم است.

حامی مالی
این مقاله از طرف هیچ نهاد یا مؤسسه‌ای حمایت مالی نشده و تمام منابع مالی آن از طرف نویسندگان تأمین شده است.

مشارکت نویسندگان
ارائه موضوع و ویرایش مقاله، گرد‌آوری داده‌ها، ارسال و پیگیری مقاله: ساناز رحیمی کاهکشی؛ نگارش پیش‌نویس اولیه مقاله، ویرایش و اصلاح مقاله نهایی: امید‌علی عادلی.

تعارض منافع
نویسندگان اظهار می‌دارند هیچ‌گونه تعارض منافعی درمورد این مقاله وجود ندارد.
 

References
1.Kumari A, Ranjan P, Chopra S, Kaur D, Upadhyay AD, Kaur T, et al. Development and validation of a questionnaire to assess knowledge, attitude, practices, and concerns regarding COVID-19 vaccination among the general population. Diabetes Metab Syndr. 2021; 15(3):919-25. [DOI:10.1016/j.dsx.2021.04.004] [PMID] [PMCID]
2.Wong MC, Wong EL, Huang J, Cheung AW, Law K, Chong MK, et al. Acceptance of the COVID-19 vaccine based on the health belief model: A population-based survey in Hong Kong. Vaccine. 2021; 39(7):1148-56. [DOI:10.1016/j.vaccine.2020.12.083] [PMID] [PMCID]
3.Bartsch SM, O’Shea KJ, Ferguson MC, Bottazzi ME, Wedlock PT, Strych U, et al. Vaccine efficacy needed for a COVID-19 coronavirus vaccine to prevent or stop an epidemic as the sole intervention. J Prev Med. 2020; 59(4):493-503. [DOI:10.1016/j.amepre.2020.06.011] [PMID] [PMCID]
4.Habib MA, Dayyab FM, Iliyasu G, Habib AG. Knowledge, attitude and practice survey of COVID-19 pandemic in Northern Nigeria. Plos One. 2021; 16(1):e0245176. [DOI:10.1371/journal.pone.0245176] [PMID] [PMCID]
5.Hussain T, Gilani US, Khan S, Raza SMM. Assessment of general awareness among Pakistani students regarding COVID-19 outbreak. Child Youth Serv Rev. 2021; 121:105830. [DOI:10.1016/j.childyouth.2020.105830] [PMID] [PMCID]
6.Abdelhafiz AS, Mohammed Z, Ibrahim ME, Ziady HH, Alorabi M, Ayyad M, et al. Knowledge, perceptions, and attitude of Egyptians towards the novel coronavirus disease (COVID-19). J Community Health. 2020; 45(5):881-90. [DOI:10.1007/s10900-020-00827-7] [PMID] [PMCID
7.Alahdal H, Basingab F, Alotaibi R. An analytical study on the awareness, attitude and practice during the COVID-19 pandemic in Riyadh, Saudi Arabia. J Infec Public Health. 2020; 13(10):1446-52. [DOI:10.1016/j.jiph.2020.06.015] [PMID] [PMCID]
8.Akalu Y, Ayelign B, Molla MD. Knowledge, attitude and practice towards COVID-19 among chronic disease patients at Addis Zemen Hospital, Northwest Ethiopia. Infect Drug Resist. 2020; 13:1949-60. [DOI:10.2147/IDR.S258736] [PMID] [PMCID]
9.Mazlumi S, Rezaee Pendari H, Shahbazi H. [Survey of khowledge, attitude and practice of the prople of Yazd city regarding swine flu in 2010 (Persian)]. Tolo Health. 2014; 13(1):80-92. [Link]
10.Seale H, Heywood AE, Leask J, Sheel M, Durrheim DN, Bolsewicz K, et al. Examining Australian public perceptions and behaviors towards a future COVID-19 vaccine. BMC Infect Dis. 2021; 21(1):120. [DOI:10.1186/s12879-021-05833-1] [PMID] [PMCID]
11.Khaleghi S, Vaziri Gohar H. [The effect of khowledge and attitude to brand on the behavior of bank customers (Case study of Agricultural Bank Kashavarzi in Semnan province) (Persian)]. Paper presented at: National Conference on Improving and Restructuring Organizations and Businesses. 21 June 2020; Tehran, Iran. [Link]
12.Randolph HE, Barreiro LB. Herd immunity: Understanding COVID-19. Immunity. 2020; 52(5):737-41. [DOI:10.1016/j.immuni.2020.04.012] [PMID] [PMCID]
13.De Figueiredo A, Simas C, Karafillakis E, Paterson P, Larson HJ. Mapping global trends in vaccine confidence and investigating barriers to vaccine uptake: A large-scale retrospective temporal modelling study. Lancet. 2020; 396(10255):898-908. [DOI:10.1016/S0140-6736(20)31558-0]
14.Neumann-Böhme S, Varghese NE, Sabat I, Barros PP, Brouwer W, van Exel J, et al. Once we have it, will we use it? A European survey on willingness to be vaccinated against COVID-19. Eur J Health Econ. 2020. [DOI:10.1007/s10198-020-01208-6] [PMID] [PMCID]
15.Xue Q, Xie X, Liu Q, Zhou Y, Zhu K, Wu H, et al. Knowledge, attitudes, and practices towards COVID-19 among primary school students in Hubei Province, China. Child Youth Serv Rev. 2021; 120:105735. [DOI:10.1016/j.childyouth.2020.105735] [PMID] [PMCID]
16.Al-Rawajfah OM, Al-Mugeed KA, Alaloul F, Al-Rajaibi HM, Al Omari O. COVID-19 knowledge, attitude, and precautionary practices among health professional students in Oman. Nurse Educ Pract. 2021; 52:103041. [DOI:10.1016/j.nepr.2021.103041] [PMID] [PMCID]
17.Hamedani Z. [Factors on the knowledge and attitude of Karman grapes in the central part of Takestan city in relation to the preparation and packaging of raisins and ways to improve it (Persian)] [MSc Thesis]. Zanjan: Zanjan University; 2014. [Link]
18.Hossein Beigi M. [Survey of environmental knowledge, attitude and skills of high school students and teachers in Zanjan (Persian)] [MSc Thesis]. Zanjan: Zanjan University; 2016. [Link]
19.Malek Sabet H. [Survey of knowledge, attitude and behavior of pharmacists towards dietary supplements (Persian)] [PhD Dissertation]. Tehran: Islamic Azad University; 2016. [Link]
20.Paul E, Steptoe A, Fancourt D. Attitudes towards vaccines and intention to vaccinate against COVID-19: Implications for public health communications. Lancet Reg Health Eur. 2021; 1:100012. [DOI:10.1016/j.lanepe.2020.100012] [PMID] [PMCID]
21.Kazemi Mofrad T. [Survey of khowledge and attitude of Yasuj citizens about sports tourism (Persian)] [MSc Thesis]. Sabzevar: Hakim Sabzevari University; 2016. [Link]