مقدمه
بسیاری از بیماریهای مزمن به نارسایی اندام منجر میشود [
1] و بهترین درمان برای بیمارانی که به مراحل پایانی نارسایی میرسند، پیوند عضو است [
2]؛ درمانی که بقای بیماران را افزایش داده و کیفیت زندگی را بهبود میبخشد [
3-8]. بااینحال هنوز چالشهای زیادی دررابطهبا این روش وجود دارد؛ ازجمله عفونت و تضعیف بافت پیوندی، رد پیوند [
9]، کمبود اهداکنندگان عضو و صفهای طولانی انتظار برای دریافت عضو [
10]. در سال 2017 در کل جهان 90306 پیوند کلیه انجام شد که کمتر از 10 درصد نیاز جهانی را برطرف میکرد [
11]. در ایالات متحده در سال 2013 بیش از 1016000 بیمار در لیست انتظار پیوند بودند، اما فقط 2800 نفر تحت درمان قرار گرفتند [
12-16]. در ایران نیز در سال 1398 با وجود اینکه تعداد اهداکنندگان به ازای هر 1 میلیون نفر 14/3بوده است، تعداد بیماران نیازمند به پیوند بیش از 25000 نفر و میزان مرگومیر بهطور روزانه 7 تا10 نفر بوده است [
17]. مطالعهای در کرمانشاه در سال 1398نشان داد، میزان رد پیوند حاد 82 درصد و 6 ماه پس از پیوند، 60 درصد است [
18]. پژوهش انجامشده در برزیل نیز اصلیترین علت رد پیوند را عفونت (35 درصد) و بیماری قلبیعروقی (30 درصد) بیان کرد [
19].
از عوارض بالینی پیوند، میتوان به آسیب ایسکمی خونرسانی مجدد [
20]، فعال شدن سیستم گونههای فعال اکسیژن [
21] و واکنشهای التهابی مختلف [
22] اشاره کرد. ازآنجاییکه این بیماران دارای رژیم درمانی پیچیده و حساس به زمان هستند [
23]، عدم پایبندی به دارو بهویژه در کودکان و نوجوانان، از دیگر چالشهای این روش درمانی است [
23، 24]. رد پیوند در بیمارانی که پایبند به دارو نیستند، 7 برابر بیماران پایبند به داروست [
25] و میزان عدم پایبندی به دارو در نوجوانان 15 تا 40 درصد گزارش شده است.
باتوجهبه این توصیفات، بیماران دریافتکننده پیوند به مراقبت جدی نیاز دارند. پیشرفت در فناوری منجر به توسعه برنامههای جدید با هدف بهبود پزشکی شده است [
23]. امروزه افراد زیادی از تلفن هوشمند استفاده میکنند و نگرش مثبتی به استفاده از برنامههای سلامت همراه دارند [
26]. طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت، سلامت همراه، ارائه خدمات بهداشتی و درمانی توسط دستگاههای سیار مانند تلفن همراه، تجهیزات پایش بیمار، دستیاران دیجیتال شخصی و دیگر دستگاههای بیسیم است [
27]. بنابراین سلامت همراه یک مکمل کلیدی در ارائه مراقبتهای بهداشتی است [
28]، بهگونهای که نظارت الکترونیکی را یک روش استاندارد طلایی در پایبندی به دارو و ردیابی دُز دارو و مداخله سریع کادر درمان در موارد مصرف نادرست دارو به حساب میآورند [
23]. ارتباط بهبودیافته با تیم پزشکی، افزایش دانش [
23،
29]، ثبت علائم بالینی پس از دریافت پیوند، بهویژه در کودکان که اغلب علائم کمتر تشخیص دادهشده و تحت درمان باقی میمانند [
30]، بهبود خودمدیریتی و ارائه بازخورد بیدرنگ به بیماران [
29]، از دیگر فواید برنامههای سلامت همراه است.
مطالعات متعددی تأثیر و میزان کارایی برنامههای سلامت همراه را در بیماران، مراقبان و کادر درمان سنجیدهاند. در سال 2020 مطالعهای مروری توسط فوربس و همکاران انجام شد. هدف این مطالعه، مروری بر چندین پژوهش مداخلهای است که تأثیر برنامههایی بر افزایش جذب، دسترسی و ارزیابی اهداکنندگان زنده کلیه و بهبود مراقبت و پایش زندگی آنها را سنجیدهاند، چراکه پیوند کلیه از اهداکننده زنده، درمان انتخابی برای بیماران کاندیدای پیوند است و مؤثرتر از دریافت از فرد فوتشده است. بررسیهای این مطالعه نشان میدهد برنامههای سلامت همراه، کمک قابلتوجهی به اهداکنندگان زنده میکنند و میتواند منجر به افزایش جامعه اهداکنندگان زنده شود [
31].
باتوجهبه بررسیهای انجامشده، تاکنون مطالعهای جامع دررابطهبا برنامههای سلامت همراه در جمعیت بیماران پیوندی در ایران انجام نشده است. ازآنجاییکه سلامت همراه در نظام بهداشت و درمان و تأمین سلامت، ظرفیت بالقوهای دارد، برنامهریزی و مدیریت استفاده از نرمافزارهای مختلف خودمراقبتی از سوی مدیران و مسئولان ذیربط ضروری است. بنابراین، این پژوهش مرور سیستماتیک به بررسی برنامههای کاربردی تلفن همراه در حوزه پیوند اعضا میپردازد.
مواد و روشها
مطالعه حاضر یک مطالعه مروری سیستماتیک است که با هدف بررسی برنامههای کاربردی تلفن همراه در حوزه پیوند اعضا انجام شد. برای این منظور پایگاههای اطلاعاتی پابمد، وبآوساینس و اسکوپوس برای گردآوری مقالات مورد جستوجو قرار گرفتند. جستوجوی منابع در پایگاههای علمی ذکرشده براساس استراتژی جستوجو با ترکیب 2 گروه از کلیدواژههای توصیفکننده برنامههای کاربردی تلفن همراه و کلیدواژههای توصیفکننده پیوند اعضا طراحی شد. واژگان کلیدی که برای جستوجوی مقالات مورد استفاده قرار گرفتند در
جدول شماره 1 آورده شده است.
جستوجوها بدون محدودیت زمانی و تا 24 سپتامبر 2022 انجام شد. معیار ورود به این مطالعه، مقالات اصیل بودند که بهمنظور معرفی برنامههای کاربردی تلفن همراه در حوزه پیوند اعضا انجام شده بود. کلیه مقالات کوتاه، نامه به سردبیر، چکیده همایشها، مقالات مروری و همچنین مقالاتی که نسخه کامل آنها در دسترس نبود و یا همراستا با هدف پژوهش نبودند، از روند مطالعه کنار گذاشته شدند.
پس از انتخاب مطالعات، طبق معیارهای ورود (مقالات اصیل و انگلیسی زبان) و خروج (مقالات کوتاه، نامه به سردبیر، چکیده همایشها، مطالعات مشاهدهای، مقالات مروری، مقالاتی که نسخه کامل آنها در دسترس نبود و موارد پیادهسازینشده)، گردآوری دادهها با استفاده از فرم استخراج داده که مبتنی بر اهداف مطالعه بود، انجام شد. فرم استخراج داده دربرگیرنده 10 قسمت و شامل نام نویسنده اول و سال، نوع مطالعه، هدف از انجام مطالعه، تعداد نمونه، نام برنامه خودمراقبتی، قابلیت برنامه، کاربران، سیستم عامل، نوع پیوند دریافتی و بازه سنی دریافتکنندگان و نتیجهگیری بود. سپس تجزیهوتحلیل دادهها ازطریق روش تحلیل محتوا صورت گرفت.
یافتهها
در بررسی اولیه 3 پایگاه داده، 123 مقاله بازیابی و به نرمافزار مدیریت منابع (Endnote) وارد شدند. پس از حذف موارد تکراری و نامرتبط براساس ارزیابی عنوان، چکیده و متن کامل، درنهایت 11 مقاله باقی ماند.
تصویر شماره 1 فرایند جستوجو و انتخاب مطالعات را نشان میدهد.
نمودار جریانی پریزما، نموداری است که در آن جریان اطلاعات مرتبط با مراحل مختلف یک مرور سیستماتیک به تصویر کشیده میشود. اطلاعات درمورد تعداد مقالات مشخصشده در جستوجوی کتابخانهای، تعداد مطالعاتی که وارد و یا حذف شدهاند و همچنین اطلاعات مربوط به دلایل کنار گذاشته شدن آنها را مشخص میکند.
جامعه آماری پژوهش
مطالعات موردبررسی در کشورهای اسپانیا (18 درصد) و ایالات متحده آمریکا (82 درصد) انجام شده است.
کاربران
کاربران اپلیکیشنها بیماران(64 درصد)، کادر درمان(55 درصد) و خانواده یا مراقبین بیمار (45 درصد) بودند.
اهداف مطالعات
63/6 درصد از مطالعات (n=7)، به کارایی برنامههای کاربردی در پایبندی به درمان و 36/4 درصد (n=4) نیز به طراحی و توسعه برنامه کاربردی خودمراقبتی و ارزیابی آن پرداختند.
گروههای پیوندی
45/5 درصد از برنامههای کاربردی (n=5)، برای دریافتکنندگان پیوند کلیه و کبد در نظر گرفته شده بود، که 2 مورد از آنها برای پیوند قلب و 1 مورد برای پیوند پانکراس نیز قابلاستفاده بود. 36/5 درصد نیز برای پیوند سلول بنیادی، 9 درصد (n=1) مخصوص پیوند قلب و یک برنامه کاربردی (9 درصد) بهطور خاص برای کاندیداهای پیوند کلیه طراحی شده بود.
قابلیت اپلیکیشن
5/45 درصد (n=5) برنامهها، توانایی ایجاد هشدار و 2/18 درصد (n=2) از آنها قابلیت ارائه محتوای آموزشی داشتند. 36/4 درصد دیگر نیز میتوانستند علائم بالینی و آزمایشگاهی بیمار، ازجمله فشار خون، ضربان قلب، تعداد تنفس و غیره را ثبت و گزارش کنند. اطلاعات بیشتر درمورد مطالعات در
جدول شماره 2 آورده شده است.
بحث
مطالعه مرور سیستماتیک حاضر با هدف بررسی برنامههای کاربردی تلفن همراه در حوزه پیوند اعضا انجام شد. نتایج نشان داد استفاده از برنامههای کاربردی تلفن همراه در حوزه پیوند اعضا مؤثر است، بهطوریکه استفاده از برنامههای کاربردی تلفن همراه باعث افزایش پایبندی بیماران نسبت به درمان، بهبود مراقبت فردی، افزایش آگاهی بیماران درزمینه درمانهای بیماری، سهولت در خودگزارشدهی برای پایش سلامت و ارتباط بین خانوادهها و پرستاران میشود.
برنامههای کاربردی موردبررسی در این مطالعه، دارای قابلیتهای متعددی هستند. یکی از این قابلیتها، برطرف کردن سؤالات بیمار درمورد درمان و وضعیت سلامت است. بهطوریکه گومیس پاستور و همکاران (2021) در مطالعه خود که با هدف بررسی مؤثر بودن mHeart نسبت به روش استاندارد فعلی در بهبود پایبندی به دارو انجام دادند، این قابلیت را عاملی برای تسهیل توانمندسازی بیمار ازنظر خودمراقبتی و مداخلات حرفهای براساس گزارشات بیمار دانستند [
32].
در برنامههای کاربردی Immunize Pediatric Transplant و iChoose Kidney و Transplant Hero به وجود محتوای آموزشی جهت افزایش دانش بیماران اشاره شده است [
33، 34،
37، 38]. مطالعه اسلامی و همکاران [
41] که در سال 2021 با هدف اثربخشی مداخلات مبتنی بر فناوری اطلاعات سلامت بر خودمدیریتی بالغین دریافتکننده پیوند کلیه انجام شد، نشان داد مداخلات مبتنی بر فناوری سلامت، ازجمله برنامههای کاربردی سلامت همراه، میتوانند خودمدیریتی را در دریافتکنندگان پیوند کلیه بهبود بخشند. این مطالعه بیان کرده است آموزش به بیماران درزمینه بیماری و درمان، یک راه مؤثر برای افزایش آگاهی و خودمراقبتی است که این موضوع همسو با قابلیت ارائه محتوای آموزشی به بیماران در مطالعه حاضر است. افزایش دانش درمورد بیماری یک جنبه حیاتی از توانایی بیمار برای مدیریت دارو است [
42]. یک رابطه ثابت بین پایبندی به دارو و نتایج بالینی وجود دارد، بهطوریکه عدم پایبندی به دارو ارتباط نزدیکی با بستری شدن در بیمارستان و افزایش مرگومیر دارد [
43]. در این راستا برنامههای کاربردی سلامت همراه، پتانسیل بهبود دانش پیوند و افزایش پایبندی به داروها را دارند، درنتیجه بهبود خودمراقبتیای را ارائه میدهند که به نوبه خود منجر به کاهش رد پیوند و بهبود کیفیت زندگی میشود [
33،
44]. نتایج مطالعه مروری عباسی و همکاران [
45] که در سال 2020 با هدف توجه به برنامههای کاربردی سلامت همراه مورداستفاده در پیوند انجام شده است؛ نشان داد استفاده از سلامت همراه منجر به پیامدهای مفیدی بر روی بیماران بعد از پیوند، ازجمله بهبود خودمدیریتی، تبعیت از برنامه درمانی و دارویی و همچنین بهبود کیفیت نظارت از راه دور میشود. نتایج این مطالعه با نتایج مطالعه حاضر همسو بوده است.
همچنین مطالعه فلمینگ و همکاران [
46] که در سال 2022 با هدف شناسایی برنامههای کاربردی سلامت همراه پس از پیوند که از خودمدیریتی بیمار یا رابطه بیمار ارائهدهنده حمایت میکند ، نشاندهنده سهولت استفاده و سودمندی درکشده بالا است، اما نبود بازخورد کافی برای تقویت تعامل بادوام و استفاده طولانیمدت، ازجمله محدودیتهای آن است. سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده است سلامت همراه کیفیت و پوشش مراقبت را بهبود میبخشد، دسترسی به اطلاعات، خدمات و مهارتهای بهداشتی را افزایش میدهد و همچنین تغییرات مثبت در رفتارهای بهداشتی را برای جلوگیری از شروع بیماریهای حاد و مزمن ترویج میدهد [
47].
بررسی سیستم عامل برنامههای کاربردی نشان داد اکثر برنامهها دارای هر دو نسخه Android و iOS هستند. ایجاد برنامههای کاربردی در هر دو سیستم عامل، باعث افزایش دسترسی و استفاده از برنامه کاربردی در میان کاربران میشود [
48].
در برخی برنامههای کاربردی موردبررسی در مطالعه حاضر، همچون Immunize Pediatric Transplant و INSPIRE و Transplant Hero و My FAMI به وجود اعلان و هشدار مصرف دارو اشاره شده است [
24،
34،
36،
38، 39]. یادآوریها میتوانند بهطور خاص برای بیمارانی که بهطور غیرعمدی تغییراتی در رفتار مصرف دارو، ازجمله فراموشی دارند، استفاده شوند [
49]. مطالعه وروولت و همکاران [
50] که در سال 2012 با هدف بررسی اثربخشی مداخلات با استفاده از یادآوری الکترونیکی در بهبود پایبندی بیماران به داروهای مزمن انجام شد، تأثیر مثبت یادآوریها را بر بهبود پایبندی به دارو تأیید کرده است. نتایج حاصل از این مطالعه با مطالعه حاضر همخوانی داشته است.
از دیگر ویژگیهای مهم برنامههای کاربردی، قابلیت ارتباط با کادر درمان ازطریق برنامه کاربردی است. برنامههای کاربردی همچون Immunize Pediatric Transplant و BMT4me از این قابلیت برخوردار هستند [
34، 35]. مطالعه قده و همکاران [
51] که در سال 2019 با هدف بررسی تأثیر برنامههای کاربردی سلامت همراه بر ابعاد مختلف روابط بیمار و ارائهدهنده مراقبتهای بهداشتی انجام شده است، نشان داد استفاده از برنامههای کاربردی سلامت همراه میتواند بر ارتباطات و روابط بین بیماران و ارائهدهندگان تأثیر مثبت بگذارد و مراقبتهای بهداشتی رابطهمحور را تسهیل کند که این نتیجه همسو با نتایج مطالعه حاضر است.
از محدودیتهای مطالعه حاضر، در نظر گرفتن تنها مقالات انگلیسیزبان در استراتژی جستوجو بود؛ بنابراین مطالعات مرتبط با برنامههای کاربردی در حوزه پیوند در سایر زبانها بررسی نشدند. همچنین عدم دسترسی به متن کامل برخی از مقالات از دیگر محدودیتهای این مطالعه بود.
نتیجهگیری
نتایج مطالعه حاضر میتواند بهعنوان منبعی جهت بررسی ویژگیها و قابلیتهای برنامههای کاربردی در حوزه پیوند مورد استفاده قرار گیرد. همچنین نتایج این مطالعه میتوانند به بیماران جهت شناسایی برنامههای کاربردی مناسب و همچنین به توسعهدهندگان نرمافزار در راستای طراحی و توسعه برنامههایی با قابلیتهای بیشتر کمک کند. پیشنهاد میشود ازطریق شناسایی نقاط قوت و ضعف برنامههای کاربردی حوزه پیوند، اقداماتی جهت توسعه برنامههایی جامعتر و متناسب با سطح نیاز کاربران انجام شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
مطالعه حاضر مرور سیستماتیک است و فاقد کد اخلاق و رضایتنامه است. همچنین تمامی استانداردهای اخلاق در پژوهش رعایت شده است.
حامی مالی
این مقاله ازطرف هیچگونه نهاد یا مؤسسهای حمایت مالی نشده و تمام منابع مالی آن ازطرف نویسندگان تأمین شده است.
مشارکت نویسندگان
تمام نویسندگان در آمادهسازی این مقاله مشارکت داشتند.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.