مجله اطلاع رسانی پزشکی نوین

مقدمه 
یوگا ، یک تکنیک باستانی ذهن و بدن است که به‌عنوان برابری ( تعادل / توازن / هموستاز) در سطح ذهن و بدن تعریف و از‌طریق تسلط بر تغییرات ذهن حاصل می‌شود [1]. یوگا به دلیل ارتقای سطح سلامت و جنبه‌های آن در سراسر جهان مورد استقبال قرار گرفته است. بیش از 3 دهه تحقیقات دانشگاهی صورت‌گرفته نشان داده است که اثرات یوگا، از‌جمله مدیتیشن در ایجاد هم‌ایستایی در بیماری‌های غیرواگیر از‌طریق کاهش سطح استرس و ارتقای سبک زندگی سالم وجود دارد [2]. سبک زندگی مبتنی بر یوگا شامل تغییرات رفتاری مثبت (یاماها و نیاماها)، تمرین حالت‌های بدنی (آساناها)‌، تنظیم تنفس (پرانایاما)، کنترل حواس (پراتیاهارا) و تکنیک‌های مراقبه‌ای (دارانا‌، دهیانا و سامادی) است‌. شواهد نشان می‌دهد یوگا می‌تواند یک استراتژی مناسب برای تقویت سلامت فردی و کاهش استرس در طی بیماری همه‌گیر کووید-19 و بعد از آن باشد [3].
شواهد فراوانی از مزایای زیاد یوگا در مدیریت استرس و همچنین پیشگیری و مدیریت بیماری‌های مزمن غیرواگیر پشتیبانی می‌کند. برخی مطالعات در‌مورد تأثیر یوگا در بیماری‌های واگیر نیز انجام شده است، اما در موارد حاد بسیار اندک است و تقریباً درمورد عفونت‌هایی که به‌سرعت در‌حال گسترش هستند و منجر به بیماری‌های همه‌گیر می‌شوند‌، هیچ‌کدام انجام نشده‌اند. براساس شواهد علمی موجود در‌مورد یوگا در بهبود عملکردهای تنفسی و ایمنی بدن‌، تمرینات یوگا، تمریناتی یکپارچه، بسیار ساده و قابل‌عملیاتی است که برای پیشگیری از بیماری توسط کودکان‌، بزرگسالان و سالمندان انجام می‌شود [4].
کووید-19 یک بیماری به‌شدت مسری و عفونی است و در مراحل اولیه به‌صورت عفونت حاد تنفسی بروز پیدا می‌کند. عامل بیماری‌، ویروس کرونا از خانواده SARS-CoV-2 است که به‌سرعت تمام دنیا گسترش پیدا کرد [5، 6]. تاکنون 549 میلیون نفر مبتلا و بیش از 6 میلیون جانباخته از چندین قاره به سازمان بهداشت جهانی گزارش شده است و ابتلا به کووید-19 به‌صورت مداوم افزایش می‌یافت [7]. در‌نتیجه بیمارستان‌ها به‌سرعت مجبور به تغییر ساختار داخلی با ایجاد فضای بالینی و تشکیل تیم‌های پزشکی به‌منظور رسیدگی به افزایش بیماران کووید-۱۹ شدند [8]. این نکته در‌نهایت سبب شد بسیاری از کارکنان مراقبت‌های بهداشتی به مناطق دور از محل زندگی اعزام شوند یا خارج از تخصص بالینی خود فعالیت کنند که اغلب در شیفت‌های اضافی و ساعات طولانی‌تری کار می‌کردند تا نیاز بالای بیمار را برآورده کنند [8، 9]. خطر ابتلا به این بیماری میان کادر درمان خصوصاً در ابتدای همه‌گیری که متوجه خطر عفونت نشده بودند، بسیار بیشتر از مردم جامعه بود‌. براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، تا فوریه 2020، 2055 متخصص بهداشت از 476 بیمارستان در چین به کووید-19 مبتلا شدند [10]. از سویی با‌توجه‌به‌ قدرت سرایت بالای کووید-19، کادر درمان در معرض خطر انتقال به بیماران، همکاران، خانواده و دوستانشان بودند [8].
کادر درمان مراکز بهداشتی و درمانی با شرایط پرفشارکاری و استرس روان‌شناختی بی سابقه ای که ناشی از کووید-19 بود در حوزه‌های حرفه‌ای و شخصی روبه‌رو بودند [11، 12] که به مشکلات و آسیب روان‌شناختی منجر شد [9، 12]. به‌گونه‌ای که در همه‌گیری ناشی از کووید-19 در نیویورک، خودکشی در میان کارکنان مراکز مراقبت از بیماران مبتلا به کووید-19 گزارش شده است [8]. یک مطالعه مقطعی بر روی کارکنان مراقبت‌های بهداشتی چین بیش از 50 درصد افسردگی و بیش از 70 درصد پریشانی را در طی بیماری همه‌گیر کووید-19 گزارش کرده بود [13]. سازمان ملی بهداشت و درمان در راستای حفظ سلامت روان‌پزشکان و پرستاران در 15 فوریه، اعلامیه‌ای را صادر کرد و به اهمیت ارائه مداخلات و حمایت‌های روان‌شناختی از کارکنان پزشکی اشاره کرد [10]. 
با توجه به بروز اختلال در سلامت روانشناختی کادردرمان به دنبال شیوع کووید-19 در سطح جهان و گسترش روز افزون بیماری و توصیه‌های سازمان‌های جهانی به منظور انجام اقدامات لازم برای پیشگیری عواقب مشکلات سلامت روان شناختی کادردرمان و از آن جایی که تا کنون مطالعات زیادی در این زمینه صورت نگرفته است، انجام بررسی‌های علمی در این زمینه بسیار حیاتی می‌باشد. هدف از این مطالعه تعیین تأثیریوگا بر کاهش استرس کادر درمان حین همه گیری کووید-19 و استفاده از توصیه‌های یوگا در راستای بهبود سلامت روان و برای مقابله با تأثیر روانی بیماری همه گیر کووید-19 بود.

مواد و روش‌ها
این مطالعه که در سال 1399 انجام شد، از نوع کارآزمایی بالینی برچسب باز و با کد اخلاق IR.HUMS.REC.1399.249 از دانشگاه علوم‌پزشکی هرمزگان است. طی فراخوانی که از‌طرف نظام پرستاری داده شد، حدود 50 نفر از پرستاران شهر بندرعباس به‌صورت داوطلبانه جهت شرکت در طرح ثبت‌نام کردند که تست استرس ادراک‌شده از آن‌ها گرفته شد. 22 نفر از پرستارانی که بالاترین امتیاز را در تست استرس ادراک‌شده کسب کرده بودند انتخاب شدند. در تست استرس ادراک‌شده هر‌چه امتیاز بالاتر باشد، استرس بیشتر است. توسط نرم‌افزار Random Alllocation 11 نفر به‌صورت تصادفی‌، در گروه آزمایش و 11 نفر در گروه کنترل قرار داده شدند. گروه آزمایش با انجام دوره یوگا به‌عنوان مداخلات روان‌شناختی و گروه کنترل بدون انجام دوره یوگا در 4 مرحله آزمون شرکت کردند. افراد در گروه کنترل و آزمایش فرم رضایت آگاهانه را قبل از شروع دوره پر و امضا کرده بودند. جهت رعایت پروتکل بهداشتی زیرانداز اختصاصی یوگا برای گروه آزمایش و کنترل خریداری شد.
همچنین برای سنجش تاب‌آوری سازمانی قبل از مداخله از پرسش‌نامه استاندارد‌شده تاب‌آوری سازمانی کانر و دیویدسون استفاده شد. بعد از مداخله هم اطلاعات ثبت شد، آزمون‌های گرفته‌شده از پرستاران در گروه آزمایش و کنترل، آزمون استرس ادراک‌شده و تاب‌آوری سازمانی بود که در 4 مرحله انجام شد. مرحله اول: قبل از شروع دوره یوگا، مرحله دوم: 4 هفته بعد از شروع دوره (در نیمه دوره)، مرحله سوم: 8 هفته بعد از شروع دوره (در پایان دوره)، مرحله چهارم: 4 هفته بعد از پایان دوره. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 20 و توسط آزمون‌های پارامتری تی با 2 نمونه مستقل، کای‌اسکوئر و آنالیز واریانس یک‌طرفه مورد بررسی قرار گرفتند. نرمال بودن داده با استفاده از آزمون کولموگروف اسمیرنف و نمودار هیستوگرام با خم نرمال بررسی و نرمال بودن داده‌ها تأیید شد. مدت دوره 8 هفته بود و تعداد جلسات دوره 24 جلسه که در هر هفته 3 جلسه 60 دقیقه‌ای برگزار شد. 12 جلسه به‌صورت حضوری در مکانی واجد شرایط (از‌نظر پروتکل بهداشتی و شرایط مناسب ورزشی) و زیر نظر مربی کارآموزده یوگا با حفظ پروتکل بهداشتی و با ماسک و فاصله‌گذاری لازم انجام شد. به دلیل قرار گرفتن در اوج همه‌گیری 12 جلسه به‌صورت آنلاین با برنامه زووم و گوگل‌میت انجام شد. 

یافته‌ها
در مطالعه حاضر 22 نفر به‌طور تصادفی در 2 گروه آزمایش (یوگا) و کنترل قرار گرفتند. تمام شرکت‌کننده‌ها زن و پرستار بودند.
برای محاسبه p در کل مطالعه از آزمون تی، من‌ویتنی و آنالیز واریانس با اندازه‌های تکراری استفاده شد. با‌توجه‌به جدول شماره 1 که گروه کنترل و گروه تحت آموزش یوگا را از‌نظر سن مورد بررسی قرار می‌دهد، مشخص شد هیچ تفاوت معناداری بین 2 گروه از‌نظر سن وجود ندارد (p=0/62).



با‌توجه‌به جدول شماره 1 که گروه کنترل و گروه تحت آموزش یوگا را از‌نظر وضعیت تأهل مورد بررسی قرار می‌دهد، مشخص شد که هیچ تفاوت معناداری بین 2 گروه از‌نظر وضعیت تأهل وجود نداشت (29/p=0).
با‌توجه‌به جدول شماره 1 که گروه کنترل و گروه تحت آموزش یوگا را از‌نظر سن مورد بررسی قرار می‌دهد، مشخص شد هیچ تفاوت معنی‌داری بین 2 گروه ازنظر سال‌های تجربه کاری وجود نداشت (66/p=0).
همان‌گونه که در جدول شماره 1 مشخص است گروه کنترل و گروه تحت آموزش یوگا از‌نظر زمان شیفت دادن به 3 گروه تقسیم شدند. در شیفت شب 4 نفر (3 نفر کنترل، 1 نفر آزمایش) یعنی 2/18 درصد افراد مطالعه، در شیفت صبح 15 نفر (8 نفر کنترل‌، 7 نفر آزمایش) یعنی 68/2 درصد افراد مطالعه و در شیفت عصر هم 3 نفر (فقط 3 نفر آزمایش، یعنی 13/6 درصد افراد مطالعه حضور داشتند که در اینجا نیز هیچ تفاوت معناداری بین 2 گروه از‌نظر زمان شیفت دادن وجود نداشت (13/p=0)‌.
مطابق جدول شماره 1 گروه کنترل و گروه تحت آموزش یوگا از‌نظر مصرف داور به 2 گروه تقسیم شدند. افرادی که دارو مصرف می‌کردند 2 نفر (‌1 نفر کنترل‌، 1 نفر آزمایش) یعنی 9/1 درصد افراد مطالعه بودند و افرادی هم که دارو مصرف نکرده بودند، 20 نفر (10 نفر کنترل‌، 10نفر آزمایش)، یعنی 90/9 درصد افراد مطالعه را شامل می‌شدند، که در اینجا هم هیچ تفاوت معنی‌داری بین 2 گروه از‌نظر مصرف دارو وجود نداشت (76/p=0).
به‌طور کل تجزیه‌و‌تحلیل متغیرها (سن، وضعیت تأهل، سابقه کاری، شیفت کاری و مصرف دارو) قبل از مداخله نشان داد هیچ تفاوت معنی‌داری بین گروه‌های یوگا و کنترل که توسط آزمون کای‌اسکوئر ارزیابی شدند، وجود نداشت.
باتوجه‌به جدول شماره 1 که در آن گروه کنترل و گروه تحت آموزش یوگا در 4 جلسه برگزاری کلاس‌های یوگا مقایسه شده‌اند، میانگین امتیاز پرسش‌نامه استرس ادراک‌شده قبل از شروع مداخله برای همه شرکت‌کنندگان 28/86 محاسبه شد (گروه کنترل= 27/72، گروه آزمایش = 30) که از‌نظر آماری تفاوت معنا‌داری مشاهده نشد (p=0/58). بعد از 4 جلسه یوگا، اعضای گروه آزمایش کاهش معناداری (16/40) را در استرس ادراک‌شده نسبت به گروه کنترل (27/18) (003/p=0) گزارش کردند.
روند تغییرات استرس ادراک‌شده در پرستاران در تصویر شماره 1 و روند تغییرات تاب‌آوری سازمانی در پرستاراندر تصویر شماره 2 نشان داده شده است.







تاب‌آوری سازمانی
علاوه‌بر پرسش‌نامه استرس ادراک‌شده در این مطالعه، از پرسش‌نامه استاندارد تاب‌آوری سازمانی هم استفاده شد که باتوجه‌به جدول شماره 2 میانگین امتیاز تاب‌آوری برای 2 گروه قبل از مداخله 60/77 بود ( گروه کنترل = 59/18، گروه آزمایش = 62/36). بعد از اتمام مداخله میانگین امتیاز تاب‌آوری سازمانی برای گروه آزمایش 77/72 و گروه کنترل 57/18 بود که تفاوت معناداری با ابتدای شروع مداخله داشت (007/p=0). 




بحث
در مطالعه ما در گروه آزمایش میانگین نمره افسردگی، اضطراب و استرس بهبود یافت و نسبت به گروه غیر‌مداخله نمره آزمون استرس کاهش یافت. به گروه آزمایش، یوگا ارائه شد و تأثیر خوبی بر اکثر کادر درمان که برای مطالعه ثبت‌نام کرده بودند داشت. نتایج مطالعه، فرضیه ما را تأیید می‌کند که یوگا‌درمانی می‌تواند سلامت روانی کارکنان خط مقدم بهداشت و درمان را ارتقا و افسردگی، اضطراب و سطح استرس را کاهش دهد. 
حفظ سلامتی به دلیل در دسترس نبودن داروها و واکسن‌ مناسب برای مبارزه با کووید-19 بسیار مهم است. براساس شواهد موجود، تمرین یوگا می‌تواند با کاهش استرس و اضطراب و با بهبود مستقیم مارکرهای ایمنی، سیستم ایمنی بدن فرد را تقویت کند [14]. به خاطر همین نقش آن در کاهش استرس و تعدیل ایمنی، یوگا به‌عنوان یک درمان مکمل در مدیریت شرایط عفونی مانند کووید-19 پیشنهاد شده ‌است [15]. 
واژپیه و همکاران به‌منظور ارزیابی پاسخ‌های روان‌شناختی کارکنان مراقبت‌های بهداشتی در طول شیوع کووید-19 یک بررسی انجام دادند. در این مطالعه 240 نفر مورد بررسی قرار گرفتند. برای بررسی مداخله یوگا در افراد از مقیاس افسردگی و اضطراب و استرس 42‌ استفاده کردند. نتایج مطالعه نشان داد بهبود قابل‌توجهی در نمرات آزمون پس از مداخله وجود دارد. اکثر افراد مورد‌مداخله در مقیاس افسردگی و اضطراب و استرس 42 امتیاز بهتری در مقایسه با گروه کنترل نشان دادند. حتی افراد با مشکلات روان‌شناختی (با‌توجه‌به نمره مقیاس افسردگی و اضطراب و استرس 42) نیز به دنبال دریافت مداخله در مقایسه با گروه بدون مداخله، نمر بهتری در مقیاس افسردگی و اضطراب و استرس 42 نشان دادند [16]. نتایج مطالعه هاسنجای کولکارنی‌ و همکاران نشان‌دهنده تأثیر قابل‌قبول و مثبت یوگا بر پارامترهای سلامت روان است. تمرین یوگا می‌تواند برای بهبود سلامت روانی افراد در طول همه‌گیری کووید-19 مفید باشد [17].
جیمز پالمر و همکاران در بررسی تأثیر یوگا در کاهش استرس و اضطراب، به استفاده از وضعیت‌های فیزیکی، تمرین‌های تنفسی، مدیتیشن و آرامش برای رسیدگی به علائم درونی سلامت روان در افراد مختلف اشاره کردند [18]. بریدولت و همکاران نیز تأثیرات مثبت به دنبال مداخلات مبتنی بر ذهن‌آگاهی، یوگا یا مدیتیشن بر علائم افسردگی، اضطراب و استرس را گزارش کردند [19].
کوپوسامی و همکاران در یک مطالعه گزارش کردند که یوگا باعث کاهش ضربان قلب و فشار خون، کاهش پاسخ به تست فشار سرد، بهبود شناخت، کاهش تحریک‌پذیری، تغییرات نوار مغز مطلوب و کاهش سطح استرس می‌شود [20]. هندریکس هم در بررسی اثرات یوگا توصیه کرد که ممکن است اثرات مفیدی بر علائم افسردگی داشته باشد، استرس و اضطراب را کاهش دهد، تأثیر مثبت (شادی، بی‌باکی، صداقت، احساس خوشبختی) و کاهش اثر منفی (غم، احساس ناراحتی، عصبانیت، عصبی، بی‌ثباتی عاطفی) در میان بزرگسالان داشته باشد. تمرین مدیتیشن طولانی‌مدت می‌تواند عملکردهای شناختی‌عاطفی مذکور را افزایش دهد و در‌نتیجه به بهبود رفاه روانی کمک کند [21]. در بررسی دیگری دومینگز گزارش داد در 10 مورد از 14 نفر حاضر در مطالعهپس از استفاده از یوگای پوسچرال مدرن (نوعی یوگا که تمرکز اصلی آن روی وضعیت‌های بدنی است‌)، اثرات مثبت قابل‌توجه بر پیامدهای سلامت روان یافت شد. همچنین تأثیر مثبت و مؤثر تمرینات یوگا، در ارتقای شاخص‌های مثبت سلامت روان در افراد مورد‌بررسی مشاهده شد [22]. 
یافته‌های مطالعه حاضر با مطالعات اخیر صورت‌گرفته همخوانی دارد و نشان از تأثیر یوگا بر سلامت روانی افراد دارد. با‌توجه‌به بیانیه کمیسیون ملی سلامت در راستای حفظ سلامت روان کادر درمان و اهمیت ارائه مداخلات و حمایت‌های روان‌شناختی از کادر درمان [10]؛ می‌توان از یوگا به‌عنوان یک مداخله‌ حمایتی و درمانی جهت بهبود افزایش سلامت روان پرستاران و پزشکان در دوران کرونا و پس از آن استفاده کرد.
به‌طور کل تجزیه‌و‌تحلیل متغیرها (سن، وضعیت تأهل، سابقه کاری، شیفت کاری و مصرف دارو) قبل از مداخله نشان داد هیچ تفاوت معنی‌داری بین گروه‌های یوگا و کنترل که توسط آزمون کای‌اسکوئر ارزیابی شدند، وجود نداشت.
در این مطالعه مشخص شد که بین تاب‌آوری و اضطراب با کووید-19 رابطه منفی ضعیف، اما معناداری وجود داشت، این امر نشان می‌دهد با افزایش تاب‌آوری در افراد، سطح استرس آن‌ها کاهش می‌یابد.

ملاحظات اخلاقی

پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه دارای تأییدیه اخلاقی به کد IR.HUMS.REC.1399.249 از دانشگاه علوم‌پزشکی هرمزگان است.

حامی مالی
این مقاله از‌طرف هیچ گونه نهاد یا مؤسسه‌ای حمایت مالی نشده و تمام منابع مالی آن از‌طرف آقای سید حمزه صدیق تأمین شده است.

مشارکت نویسندگان
مدیریت پروژه و تأمین مالی: سید حمزه صدیق، مهدی حسنی آزاد؛ نظارت: سید حمزه صدیق مهدی حسنی آزاد؛ روش‌شناسی: سید حمزه صدیق؛ اعتبار سنجی: سید حمزه صدیق؛ مفهوم‌سازی: سید حمزه صدیق، فرخنده محمدیان؛ تحقیق و بررسی و نگارش پیش‌نویس: زهرا جاودان، مجتبی سلمانی اسکی؛ ویراستاری و نهایی‌سازی نوشته: آیدین دربه؛ تحلیل و بصری‌سازی: معصومه محمودی.

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع نداردنویسندگان هیچ گونه تضاد منافعی ندارند.



 

1. Gard T, Noggle JJ, Park CL, Vago DR, Wilson A. Potential self-regulatory mechanisms of yoga for psychological health. Front Hum Neurosci. 2014; 8:770. [DOI:10.3389/fnhum.2014.00770] [PMID]
2. Nagendra HR. Yoga for COVID-19. Int J Yoga. 2020; 13(2):87-88. [DOI:10.4103/ijoy.IJOY_27_20] [PMID]
3. Jasti N, Bhargav H, George S, Varambally S, Gangadhar BN. Tele-yoga for stress management: Need of the hour during the COVID-19 pandemic and beyond? Asian J Psychiatr. 2020; 54:102334. [DOI:10.1016/j.ajp.2020.102334] [PMID]
4. Nagarathna R, Nagendra HR, Majumdar V. A perspective on yoga as a preventive strategy for coronavirus disease 2019. Int J Yoga. 2020; 13(2):89-98. [DOI:10.4103/ijoy.IJOY_22_20] [PMID]
5. Jiang HJ, Nan J, Lv ZY, Yang J. Psychological impacts of the COVID-19 epidemic on Chinese people: Exposure, post-traumatic stress symptom, and emotion regulation. Asian Pac J Trop Med. 2020; 13(6):252-9. [DOI:10.4103/1995-7645.281614]
6. Zhu N, Zhang D, Wang W, Li X, Yang B, Song J, et al. A novel coronavirus from patients with pneumonia in China, 2019. N Engl J Med. 2020; 382(8):727-33. [Link]
7. Zope SA, Zope RA, Biri GA, Zope CS. Sudarshan kriya yoga: A breath of hope during covid-19 pandemic. Int J Yoga. 2021; 14(1):18-25. [DOI:10.4103/ijoy.IJOY_102_20] [PMID]
8. Shechter A, Diaz F, Moise N, Anstey DE, Ye S, Agarwal S, et al. Psychological distress, coping behaviors, and preferences for support among New York healthcare workers during the COVID-19 pandemic. Gen Hosp Psychiatry. 2020; 66:1-8. [DOI:10.1016/j.genhosppsych.2020.06.007] [PMID]
9. Huang L, Lin G, Tang L, Yu L, Zhou Z. Special attention to nurses’ protection during the COVID-19 epidemic. Crit Care. 2020; 24(1):120. [DOI:10.1186/s13054-020-2841-7] [PMID]
10. Liu Z, Han B, Jiang R, Huang Y, Ma C, Wen J, et al. Mental health status of doctors and nurses during COVID-19 epidemic in China. 2020. [Preprints]. [Link]
11. Shanafelt T, Ripp J, Trockel M. Understanding and addressing sources of anxiety among health care professionals during the COVID-19 pandemic. JAMA. 2020; 323(21):2133-4. [DOI:10.1001/jama.2020.5893] [PMID]
12. She J, Liu L, Liu W. COVID-19 epidemic: Disease characteristics in children. J Med Virol. 2020; 92(7):747-54. [DOI:10.1002/jmv.25807] [PMID]
13. Lai J, Ma S, Wang Y, Cai Z, Hu J, Wei N, et al. Factors associated with mental health outcomes among health care workers exposed to coronavirus disease 2019. JAMA Netw Open. 2020; 3(3):e203976.[DOI:10.1001/jamanetworkopen.2020.3976] [PMID]
14. Sharma K, Anand A, Kumar R. The role of Yoga in working from home during the COVID-19 global lockdown. Work. 2020; 66(4):731-7. [DOI:10.3233/WOR-203219] [PMID]
15. Mishra A, Bentur SA, Thakral S, Garg R, Duggal B. The use of integrative therapy based on Yoga and Ayurveda in the treatment of a high-risk case of COVID-19/SARS-CoV-2 with multiple comorbidities: A case report. J Med Case Rep. 2021; 15(1):95. [DOI:10.1186/s13256-020-02624-1] [PMID]
16. Vajpeyee M, Tiwari S, Jain K, Modi P, Bhandari P, Monga G, et al. Yoga and music intervention to reduce depression, anxiety, and stress during COVID-19 outbreak on healthcare workers. Int J Soc Psychiatry. 2022; 68(4):798-807. [DOI:10.1177/00207640211006742] [PMID]
17. Kulkarni MS, Kakodkar P, Nesari TM, Dubewar AP. Combating the psychological impact of COVID-19 pandemic through yoga: Recommendation from an overview. J Ayurveda Integr Med. 2022; 13(2):100433.[DOI:10.1016/j.jaim.2021.04.003] [PMID]
18. James-Palmer A, Anderson EZ, Zucker L, Kofman Y, Daneault JF. Yoga as an intervention for the reduction of symptoms of anxiety and depression in children and adolescents: A systematic review. Front Pediatr. 2020; 8:78. [DOI:10.3389/fped.2020.00078] [PMID]
19. Breedvelt JJF, Amanvermez Y, Harrer M, Karyotaki E, Gilbody S, Bockting CLH, et al. The effects of meditation, yoga, and mindfulness on depression, anxiety, and stress in tertiary education students: A meta-analysis. Front Psychiatry. 2019; 10:193. [DOI:10.3389/fpsyt.2019.00193] [PMID]
20. Kuppusamy M, Kamaldeen D, Pitani R, Amaldas J, Shanmugam P. Effects of Bhramari Pranayama on health-a systematic review. J Tradit Complement Med. 2018; 8(1):11-6. [DOI:10.1016/j.jtcme.2017.02.003] [PMID]
21. Hendriks T. The effects of Sahaja Yoga meditation on mental health: A systematic review. Journal of Complementary and Integrative Medicine. 2018; 15(3):/j/jcim.2018.15.issue-3/jcim-2016-0163/jcim-2016-0163.xml. [DOI:10.1515/jcim-2016-0163] [PMID]
22. Domingues RB. Modern postural yoga as a mental health promoting tool: A systematic review. Complement Ther Clin Pract. 2018; 31:248-55. [DOI:10.1016/j.ctcp.2018.03.002] [PMID]