مقدمه
پیشرفت علم و فناوری عاملی حیاتی در توسعه اجتماعی پایدار کشورهای جهان است. به همین دلیل، تخصیص منابعی مانند منابع انسانی، زیرساختها و بودجه برای تحقیقات، هم در کشورهای توسعهیافته و هم در کشورهای درحالتوسعه از اولویت بالایی برخوردار است [
1]. یکی از مهمترین سیاستهای ایران پس از انقلاب اسلامی نیز ارتقای رشد علمی کشور بوده است. نیاز مبرم به توسعه یک نظام سلامت مؤثر و خودکفا بر اهمیت این امر تأکید دارد؛ زیرا ارائه خدمات بهداشتی باکیفیت و بهروز در گرو تولید، انتشار و استفاده از دانش روزآمد برای ارتقای وضعیت سلامت جمعیت است. از همین روی تحقیقات پزشکی در سالهای پس از انقلاب مورد توجه ویژه قرار گرفته و بسیاری از محققان شروع به کار بر روی مسائل زیست پزشکی کردهاند [
2]. بهموازات تلاش در جهت رشد تولید علم، ارزیابی منظم و سیستماتیک خروجی علمی گروهها، مؤسسات، دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی بهمنظور اطلاع از عملکرد فعلی آنها نیز اهمیت بسزایی یافته است؛ به گونهای که تحلیل علمسنجی انتشارات علمی به یک ضرورت چالشبرانگیز و اجتنابناپذیر تبدیل شده است و به همین منظور، شاخصهای علمسنجی مختلفی معرفی شده و به کار گرفته میشود [
3، 4].
شاخصهای علمسنجی ابزارهای مناسبی برای تحلیل و سنجش تولیدات علمی کشورها هستند [
5، 6]. کیفیت و کمیت تولیدات علمی با استفاده از شاخصهای مختلفی ارزیابی میشود. برای مثال، بهرهوری با استفاده از تعداد مقالات استنادشده، تعداد مقالات در سال و تعداد مقالات برای یک نویسنده خاص سنجیده میشود. اثربخشی نیز با استفاده از تعداد کل استنادها، تعداد استنادها در سال و تعداد استنادهای یک نویسنده خاص بررسی میشود. علاوهبراین، معیارهای ترکیبی مانند میانگین تعداد استنادها در هر مقاله و مقالات پر استناد نیز برای علمسنجی کاربرد دارند [
7-9]. باید توجه داشت که شاخصهای علمسنجی، مانند میزان انتشار و استناد، گاه بهصورت دقیق مشخص و معین نیستند. با وجود این، بهطور فزایندهای از این شاخصها برای تجزیهوتحلیل فعالیتهای علمی و ارتباط آن با اقتصاد و توسعه اجتماعی استفاده میشود؛ بهطوریکه کمیت و کیفیت مقالات نمایهشده توسط پایگاههای استنادی معتبر بهعنوان معیاری برای سهم یک کشور در تولید علم و جایگاه آن در رتبهبندیهای دانشگاهی بینالمللی در نظر گرفته میشود [
1].
استفاده از شاخصهای علمسنجی میتواند به مسئولین و متولیان حوزه پژوهش کمک کند تا نقاط ضعف موجود را شناسایی و برطرف کرده و درجه بهتری را در رده بندیها کسب کنند [
10]. همچنین میتوان از آنها بهعنوان ابزاری برای تحلیل فعالیتهای علمی و ارتباط آنها با توسعه اقتصادی و اجتماعی و نیز بررسی عملکرد و بهبود علم و فناوری در سطح ملی بهره برد [
11]. تعداد مقالات منتشرشده در کشور یکی از شاخصهای علمسنجی پرکاربرد برای ارزیابی موقعیت علمی آن کشور است [
12، 13].
اسکوپوس یک پایگاه استنادی [
14] مبتنی بر چکیده و رفرنسهای حاصل از مقالات داوریشده است که توسط شرکت الزویر پشتیبانی میشود. این پایگاه که بزرگترین مجموعه مقالات داوریشده را شامل میشود، حاوی بیش از 53 میلیون رکورد بوده و بیش از 20500 مجله از 5000 ناشر را نمایهسازی میکند [
15، 16]. ابزارهای پیشرفته دستهبندی و بازیابی اطلاعات این پایگاه به کاربران کمک میکنند تا دسترسی به بیش از 27 میلیون استناد داشته باشند. پژوهشگران معتقدند پایگاه اسکوپوس به جهت کیفیت شاخصها، صرفهجویی در زمان، سادگی استفاده و کاربرپسند بودن آن یکی از مهمترین و پراستفادهترین پایگاههای داده درزمینه پژوهش [
17]، ارزیابی خروجی پژوهشها و رتبهبندی علمی دانشگاهها [
15] است. کسب اطلاعات دقیق درباره خروجی پژوهشی و رتبهبندی علمی دانشگاهها و مؤسسات علمی میتواند بهمنظور بهبود عملکرد این مؤسسات مورد استفاده قرار گیرد. برای نمونه، مطالعهای در استان تهران نشان داد تغییر سیاست دانشگاه علومپزشکی شهید بهشتی منجر به افزایش قابلتوجه تولیدات علمی (از 46 به 56 درصد) این دانشگاه طی سالهای 2009 - 2010 میلادی تا 2010 - 2011 میلادی شده است [
18]. همچنین پژوهشهای انجامشده در کشور برزیل حاکی از آن هستند که ثبات در سرمایهگذاری در پژوهش و فعالیتهای توسعهای منجر به رشد 4 برابری تولیدات علمی در دانشگاههای این کشور طی 2 دهه گذشته شده است [
19]. این در حالی است که ارزیابی دانشگاههای علومپزشکی شمال و غرب ایران براساس عملکرد تحقیقاتی آنها در مطالعات قبلی نشان داده است که علیرغم روند رو به رشد انتشارات مقالات علمی، این روند افزایشی پایدار و پیوسته نبوده است [
8،
13]. همچنین گفتنی است که اگرچه مطالعات معتبر نشاندهنده پیشرفت قابلتوجه در تولید علم ایران و رتبه علمی آن در جهان است، اما تنها تعداد کمی از مجلات ایرانی توسط پایگاههای اطلاعاتی معتبری نمایه شدهاند [
2].
در پژوهشی دیگر، تجزیهوتحلیل 5 ساله عملکرد علمی مراکز تحقیقاتی وابسته به دانشگاه علومپزشکی تهران نشان داد که درمجموع در بازه زمانی موردمطالعه، 4867 مقاله منتشر شده و میانه انتشار مقاله به ازای هر نویسنده برابر با 2/8 بوده است [
20]. رشد تعداد مقالات علمی در حوزههای مختلف علوم پزشکی نیز متفاوت و متغیر بوده است. برای مثال، براساس نتایج مطالعهای بر روی مقالات علمی پزشکی ایران طی سالهای 1978 الی 2007، مقالات منتشرشده در حوزه داروسازی بیشترین رشد را در این بازه زمانی داشتهاند؛ بهطوریکه در دوره موردبررسی، 2222 مقاله با 10976 استناد در حوزه داروسازی توسط محققین پزشکی ایرانی منتشر شده بود [
21]. نتایج یک مطالعه دیگر نیز حاکی از آن بود که در میان مقالات پزشکی ایرانی که تا سال 2015 میلادی در پابمد نمایه شده بودند، مطالعات فارماکولوژیک و فیتوشیمیایی بیشترین سهم (14/7 درصد) را داشته است [
22]. مطالعات اخیر حاکی از آن است که وضعیت علمی ایران توجه پژوهشگران جهان را به خود جلب کرده است؛ چراکه تعداد مقالات منتشرشده توسط محققین ایرانی در پایگاههای داده داخلی و خارجی رشد قابلتوجهی داشته است [
2]. این در حالی است که تاکنون درزمینه تغییرات روند تولید علم و میزان رشد آن مطالعات کافی در کشورمان انجام نشده است و آمار دقیق و مستندی از روند رشد علمی در ایران دردسترس نیست. از سوی دیگر، مطالعات انگشتشمار انجامشده در این حیطه نیز عمدتاً نگاه محلی و دانشگاهی یا مبتنی بر مجلات داشتهاند [
2،
13] و پژوهشی که به بررسی موضوع در سطح ملی و بینالمللی بهخصوص با تعدیل ازنظر جمعیت یا وضعیت اقتصادی (مثلاً طبقات درآمدی، تولید ناخالص داخلی) پرداخته باشد، یافت نشد. بر همین اساس، در مطالعه حاضر، با استفاده از دادههای علمسنجی مبتنی بر پایگاه اسکوپوس، روند رشد علمی ایران به تفکیک حوزههای مختلف زیست پزشکی طی 2 دهه اخیر بررسی شد.
مواد و روشها
در این مطالعه مقطعی پس از تأیید کمیته اخلاق دانشگاه علومپزشکی مشهد (IR.MUMS.MEDICAL.REC.1398.920)، دادههای مربوط به علمسنجی با استفاده از پایگاه اسکوپوس استخراج و بررسی شد. برایناساس شاخصهای علمسنجی ازجمله میانگین تعداد مقالات چاپشده، میانگین تعداد استنادها، و میانگین تعداد استنادها به ازای هر مقاله از سال 1996 تا 2017 میلادی برای حوزههای مختلف زیست پزشکی و نیز به تفکیک سال و کشور از سامانه مذکور استخراج شد. روند شاخصهای مذکور در یک بازه زمانی 20 ساله بین ایران، سایر قارهها و کشورهای اسلامی (عراق، پاکستان، قطر، عربستان سعودی، ترکیه و امارات متحده عربی) و غیراسلامی (سایر کشورها) مقایسه شد. علاوهبراین، کشورها ازنظر سطح درآمدی براساس گزارش بانک جهانی به 3 گروه کمدرآمد، درآمد متوسط و پردرآمد تقسیم شدند و 3 شاخص مذکور بین ایران و این مناطق نیز مقایسه شد.
جمعیت کشورها (براساس گزارشهای سازمان بهداشت جهانی) و تولید ناخالص داخلی (براساس گزارش بانک جهانی) کشورهای موردمطالعه نیز بهعنوان متغیرهای مخدوشکننده احتمالی در نظر گرفته شدند و تعداد استنادها به ازای هر واحد جمعیت/تولید ناخالص داخلی بررسی شد. تولید ناخالص داخلی یکی از معیارهای اندازهگیری در اقتصاد محسوب میشود. تولید ناخالص داخلی درواقع دربرگیرنده مجموع ارزش کالاها و خدمات نهایی است که در طی یک دوره معین، معمولاً 1 سال، در یک کشور تولید میشود. در این تعریف منظور از کالاها و خدمات نهایی، کالا و خدماتی است که در انتهای زنجیره تولید قرار گرفتهاند و خود آنها برای تولید و خدمات دیگر خریداری نمیشوند [
23].
نمونهگیری در این مطالعه به شیوه تمامشماری بود و شاخصهای مرتبط با تمام مقالات نمایهشده در پایگاه اسکوپوس مورد بررسی قرار گرفتند. بهمنظور تجزیهوتحلیل آماری دادهها از نرمافزار اکسل (نسخه 2019) استفاده شد. آمار توصیفی شامل روند تغییرات تعداد مقالات و استنادها، در کل و به تفکیک حوزههای مختلف زیست پزشکی و سالهای مختلف مورد ارزیابی قرار گرفته و در قالب جداول و نمودارهای مناسب ارائه شد. همچنین رتبه ایران در رشد علمی با سایر کشورها در سالهای مختلف مقایسه و در حوزههای گوناگون زیست پزشکی محاسبه شد.
یافتهها
بررسی تعداد مقالات چاپشده در ایران و سایر قارهها به تفکیک سالهای موردمطالعه نشاندهنده آن بود که در تمامی سالهای موردبررسی، بهصورت میانگین کشورهای آمریکای شمالی بیشترین تعداد مقالات چاپشده را داشتهاند. از سوی دیگر، میانگین تعداد مقالات چاپشده در طول 2 دهه تقریباً در تمامی مناطق روند رو به رشد داشته است. در این میان، تعداد مقالات چاپشده در کشورمان، ایران، خصوصاً در 10 سال اخیر (2007 تا 2017) رشد قابلتوجهی داشته است؛ بهگونهای که از سال 2009 به بعد، تعداد مقالات چاپشده در کشورمان در هر سال از میانگین تعداد مقالات چاپشده در قارههای دیگر (بهجز آمریکای شمالی) بیشتر بوده است (
تصویر شماره 1).
همان طور که در
تصویر شماره 2 دیده میشود، بهموازات رشد تعداد مقالات چاپشده، تعداد استنادها به مقالات ایرانی نیز از سال 2009 به بعد همواره بالاتر از میانگین جهانی بوده و در سالهای اخیر مشابه با میانگین تعداد استنادات مقالات قاره اروپایی بوده است.
اما از سوی دیگر، میانگین تعداد استنادها به ازای هر مقاله در کشورمان، ایران، طی دوره موردبررسی غالباً پایینتر از میانگین جهانی و همچنین میانگین آسیا و سایر قارهها بوده و رشد قابلتوجهی نداشته است (
تصویر شماره 3).
در قدم بعد، تعداد مقالات و استنادها در کشورمان، ایران، با سایر مناطق درآمدی (کمدرآمد، درآمد میانه و درآمد بالا) براساس تولید ناخالص داخلی مقایسه شد. همانطور که در
تصویر شماره 4 مشخص است، تعداد مقالات چاپشده در کشورمان با رشد قابلتوجه در سالهای اخیر، از میانگین تعداد مقالات کشورهای پردرآمد نیز پیشی گرفته است.
تعداد استنادها نیز افزایش قابلقبولی داشته و از اوایل هزاره جدید (2000) میلادی همواره بالاتر از میانگین تعداد استنادهای مناطق با درآمد متوسط بوده است (
تصویر شماره 5).
اما میانگین تعداد استنادها به ازای هر مقاله در تمامی سالهای موردبررسی بسیار کم بوده است؛ بهصورتیکه حتی از میانگین کشورهای کمدرآمد نیز پایینتر بود (
تصویر شماره 6).
در گام بعد، وضعیت رشد علمی در ایران با کشورهای اسلامی و غیراسلامی مقایسه شد (
تصویرهای شماره 7،
8 و
9). همانطور که مشهود است، در هر دو حوزه میانگین تعداد مقالات چاپشده و استنادها، ایران وضعیت مطلوبتری از کشورهای اسلامی داشته و آهنگ رشد بهتری نیز داشته است. با وجود این، در حوزه تعداد استنادات به ازای هر مقاله، وضعیت کشورمان در مقایسه با سایر کشورهای اسلامی متغیر بوده است؛ بهطوریکه در این شاخص، ایران طی سالهای اخیر اغلب ضعیفتر و گاه همانند سایر کشورهای اسلامی بوده است. وضعیت کشورهای اسلامی در هر سه شاخص در تمامی سالهای موردبررسی ضعیفتر از کشورهای غیراسلامی و میانگین جهانی بود.
در قدم بعدی، میانگین تعداد استنادها به ازای هر میلیون نفر جمعیت در ایران و سایر قارهها بررسی شد. نتایج این بررسی که در
تصویر شماره 10 خلاصه شده است، نشان میدهد ازنظر این شاخص، وضعیت کشورمان در تمامی سالهای موردبررسی ضعیفتر از اغلب قارهها و میانگین جهانی بوده و بهبود چندانی نیز نداشته است.
اما روند تغییرات میانگین تعداد استنادها به ازای هر میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی در ایران درمجموع در جهت افزایش بوده و در سالهای اخیر از میانگین جهانی و حتی میانگین قاره آمریکای شمالی نیز پیشی گرفته است (
تصویر شماره 11).
میانگین تعداد استنادها به تفکیک حوزه زیست پزشکی در کشورهای اسلامی و در سالهای 1996 و 2017 میلادی نیز بررسی و رتبهبندی جهانی آنها تعیین شد. همانطور که در
جدول شماره 1 دیده میشود، در ایران در سال 1996، حوزههای موضوعی پوست، جراحی، نورولوژی، عفونی و طب کودکان به ترتیب رتبههای اول تا پنجم را ازنظر میانگین تعداد استناد به خود اختصاص داده بودهاند. حال آنکه در سال 2017، 5 حوزه موضوعی برتر ازنظر میانگین تعداد استناد به ترتیب عبارت بودند از: رادیولوژی، بهداشت عمومی، عفونی، انکولوژی و غدد.
در گام بعدی، رتبه ایران در سطح جهانی ازنظر تعداد استنادها به تفکیک حوزه موضوعی در سالهای 1996 و 2017 میلادی بررسی شد (
جدول شماره 2).
یافتههای این بررسی نشان داد ایران در این شاخص از رتبه 72 در سال 1996 به رتبه 24 در سال 2017 صعود کرده است. ضمناً در سال 1996ایران بهترین رتبه ازنظر تعداد استنادها در حوزه موضوعی اورولوژی به دست آورده بود (رتبه 34)؛ درحالیکه در سال 2017، بهترین عملکرد کشور درزمینه طب مکمل بود (رتبه 6). گفتنی است که در سال 1996، برترین کشورها ازنظر تعداد استناد به ترتیب عبارت بودند از: آمریکا، انگلستان، آلمان، ژاپن و کانادا. در سال 2017، 3 کشور اول جایگاه خود را همچنان حفظ کرده بودند و چین و ایتالیا به ترتیب در رتبههای چهارم و پنجم قرار داشتند.
در قدم آخر، رتبه ایران در سطح جهانی ازنظر تعداد مقالات چاپشده نیز به تفکیک حوزه موضوعی در سالهای 1996 و 2017 میلادی ارزیابی شد. نتایج این ارزیابی که در
جدول شماره 3 خلاصه شده است، نشان میدهد در این شاخص ایران از رتبه 63 در سال 1996 به رتبه 18 در سال 2017 صعود کرده است. ضمناً بهترین عملکرد محققان ایرانی هم در سال 1996 و هم در سال 2017 ازنظر تعداد مقالات چاپشده در حوزه موضوعی طب مکمل بوده است (به ترتیب رتبه 26 و 6 در سطح جهان). گفتنی است که در سال 1996، برترین کشورها ازنظر تعداد مقالات چاپشده به ترتیب عبارت بودند از: آمریکا، ژاپن، انگلستان، آلمان و فرانسه. در سال 2017 نیز برترین کشورها در شاخص مذکور به ترتیب آمریکا، چین، انگلستان، آلمان و ژاپن بودند.
بحث
بررسی تعداد مقالات چاپشده در ایران به تفکیک سالهای موردمطالعه نشاندهنده آن بود که آمار مقالات چاپشده در کشورمان، ایران، خصوصاً در 10 سال اخیر (2007 تا 2017) رشد قابلتوجهی داشته است؛ بهگونهای که از سال 2009 به بعد، تعداد مقالات چاپشده در کشورمان در هر سال از میانگین تعداد مقالات چاپشده در قارههای دیگر (بهجز آمریکای شمالی) بیشتر بود. بهموازات افزایش تعداد مقالات چاپشده، تعداد استنادها به مقالات نیز در ایران از سال 2009 به بعد همواره بالاتر از میانگین جهانی بوده و در سالهای اخیر مشابه با میانگین تعداد استنادات مقالات قاره اروپایی بوده است. اما از سوی دیگر، میانگین تعداد استنادها به ازای هر مقاله در کشورمان ایران طی دوره موردبررسی غالباً پایینتر از میانگین جهانی و همچنین میانگین آسیا و سایر قارهها بوده و رشد قابلملاحظهای نداشته است. بررسی رتبه ایران در سطح جهانی ازنظر تعداد استنادها به تفکیک حوزه موضوعی در سالهای 1996 و 2017 میلادی نشان داد ایران در این شاخص از رتبه 72 در سال 1996 به رتبه 24 در سال 2017 صعود کرده است. رتبه ایران در سطح جهانی ازنظر تعداد مقالات چاپشده نیز از رتبه 63 در سال 1996 به رتبه 18 در سال 2017 ارتقا یافته بود.
مطالعات اخیر حاکی از آن است که وضعیت علمی ایران توجه پژوهشگران جهان را به خود جلب کرده است؛ چراکه تعداد مقالات منتشرشده توسط محققین ایرانی در پایگاههای اطلاعاتی داخلی و خارجی رشد قابلتوجهی داشته است [
2]. مطالعات انجامشده توسط ستوده و حیاتی نیز نشان داده است که تعداد مقالات ایرانی چاپشده در مجلات بینالمللی در سالهای اخیر به بالا ترین میزان خود رسیده است [
24، 25]. یافتههای پژوهش حاضر نیز این نتایج را تأیید میکند، بهطوریکه تعداد مقالات چاپشده در ایران در بازه زمانی موردبررسی رو به افزایش بود و خصوصاً در 1 دهه اخیر افزایش چشمگیری را نشان میداد. در همین راستا، بذرافشان و مصطفوی با بررسی خروجی علمی 36 ساله انستیتو پاستور ایران نشان دادند تا پایان سال 2009، 847 مقاله توسط این مؤسسه منتشر شده است که نشاندهنده سرعت بالای تولید علم بین سالهای 2005 تا 2009 بوده است [
26].
باتوجهبه آنچه ذکر شد، تحقیق و پژوهش بیشتر بهمنظور کسب اطلاعات دقیق و مستند از روند تولید علم در ایران ضروری به نظر میرسد. این در حالی است که تاکنون در این زمینه پژوهشهای کافی در کشورمان انجام نشده است. از سوی دیگر، مطالعات انگشتشمار انجامشده در این حیطه نیز عمدتاً نگاه محلی و دانشگاهی یا مبتنی بر مجلات داشتهاند و کمتر پژوهشی تاکنون به بررسی موضوع در سطح ملی و کشوری پرداخته است [
2،
13]. در 2 مطالعه که عملکرد تحقیقاتی دانشگاههای علومپزشکی شمال و غرب ایران را ارزیابی کرده بودند، نتایج نشانگر آن بود که علیرغم روند رو به رشد در تعداد مقالات علمی منتشرشده، این روند افزایشی پایدار و پیوسته نبوده است [
8،
13]. در پژوهشی دیگر، تجزیهوتحلیل 5 ساله عملکرد علمی مراکز تحقیقاتی وابسته به دانشگاه علومپزشکی تهران نشان داد درمجموع در بازه زمانی موردمطالعه، 4867 مقاله منتشر شده و میانه انتشار مقاله به ازای هر نویسنده برابر با 2/8 بوده است [
20].
در مطالعه دیگری که توسط افتخاری و همکاران بر روی مقالات چاپشده توسط دانشگاههای علومپزشکی ایران در سال 2015 انجام شد، نتایج نشان داد در این سال، مجموعاً 18023 مقاله در اسکوپوس نمایه شده است. از این میان 17 درصد از مقالات در مجلات برتر و 15 درصد با همکاریهای بینالمللی منتشر شده بود. حداکثر اندکس h (معادل 110) متعلق به دانشگاه علومپزشکی تهران بود و میانگین مقاله برای هر عضو هیئتعلمی 1/14 (حداکثر 2/5، حداقل 0/13) محاسبه شد. درنهایت، میانگین استناد به ازای هر مقاله منتشرشده در اسکوپوس 0/33 بود [
27]. نتایج مطالعه حاضر نیز نشانگر آن بود که ازنظر تعداد استناد به ازای هر مقاله، شرایط خاصی در تولیدات علمی کشورمان ایران وجود دارد؛ بهگونهای که وضعیت ایران ازنظر این شاخص از بسیاری دیگر از کشورها و حتی میانگین جهانی نیز پایینتر بود.
در همین راستا، نرخ استناد به خود طی سالهای 1996 تا 2017 میلادی در ایران بررسی و با سایر کشورها نیز مقایسه شد. براساس این مطالعه، ایران ازنظر استناد به خود در رتبه سوم جهان، دوم آسیا و اول خاورمیانه قرار داشته است. درمجموع نیز نرخ خوداستنادی در ایران برابر با 36/57 درصد تعیین شد که بالاتر از سطح استاندارد جهانی است. در انتها محققان بیان داشتند که لازم است پژوهشگران ایرانی توجه بیشتری به کیفیت تحقیقات خود داشته و برای دریافت استناد بیشتر از سایر پژوهشگران تلاش کنند. محققان همچنین پیشنهاد کردند سیاستگذاران پژوهشی در ایران باید راهکارهایی را برای کاهش میزان استناد به خود در نظر بگیرند [
28]. باتوجهبه نتایج مطالعه پیشگفته و نتایج مطالعه حاضر، عمق شکاف موجود (پدیده کوه یخ) بیشتر مشخص میشود، زیرا علیرغم نرخ خوداستنادی بالا، همچنان تعداد استناد به ازای مقاله در ایران پایین است.
بر اساس نتایج این مطالعه، کشورمان، ایران، ازنظر تعداد مقالات چاپشده و تعداد استنادها در میان کشورهای مسلمان از جایگاه ویژهای برخوردار است. این موضوع همراستا با نتایج پژوهشی است که تولیدات علمی ایران، ترکیه و مصر را در سالهای 2005 تا 2006 مقایسه کردند. براساس این مطالعه، ترکیه، ایران و مصر به ترتیب در رتبههای اول، دوم و سوم در بین کشورهای خاورمیانه قرار داشتند [
29]. براساس نتایج مطالعه اسکروچی و همکاران بر روی مقالات علمی پزشکی ایران طی سالهای 1978 الی 2007، مقالات منتشرشده در حوزه موضوعی داروسازی بیشترین رشد را در این بازه زمانی داشتهاند؛ بهطوریکه در دوره موردبررسی، 2222 مقاله با 10976 استناد در حوزه داروسازی توسط محققین پزشکی ایرانی منتشر شده بود [
21]. نتایج یک مطالعه دیگر نیز حاکی از آن بود که در میان مقالات پزشکی ایرانی که تا سال 2015 میلادی در پابمد نمایه شده بودند، مطالعات فارماکولوژیک و فیتوشیمیایی بیشترین سهم (14/7 درصد) را داشته است [
22]. برای مقایسه، در مطالعه حاضر حوزه موضوعی فارماکولوژی در سالهای 1996 و 2017 به ترتیب رتبه چهاردهم و هفدهم را ازنظر تعداد استنادها در کشورمان به خود اختصاص داده بود که این موضوع همراستا به نتایج مطالعات پیشین است.
این مطالعه نشان داد میانگین تعداد استنادها به ازای هر میلیون نفر جمعیت در ایران در تمامی سالهای موردبررسی پایینتر از اغلب قارهها و میانگین جهانی بود و در طول سالهای مختلف بهبود چندانی نیز نداشته است. اما از سوی دیگر، تعداد استنادها به ازای هر میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی در ایران درمجموع در جهت افزایش بوده و در سالهای اخیر از میانگین جهانی پیشی گرفته است. باتوجهبه این موضوع، به نظر میرسد تلاش در جهت افزایش بودجه تحقیقاتی کشور مفید فایده باشد. این مطالعه نشان داد کشورهای مسلمان درمجموع وضعیت مناسبی ازنظر تولید علم در سطح جهانی نداشته و میانگین شاخصهای علمسنجی در این کشورها پایینتر از سایر قارهها و میانگین جهانی است. این امر نشانگر لزوم تلاش گسترده و یکپارچه جهت برطرف کردن نقاط ضعف کشورهای مسلمان در حیطه تولید علم است.
حوزه موضوعی بیماریهای عفونی هم در سال 1996 و هم در سال 2017 جزئی از 3 حوزه موضوعی پراستناد در حیطه تحقیقات علومپزشکی در کشورمان ایران بوده است. این موضوع میتواند نشانگر آن باشد که علیرغم پیشرفتهای صورتگرفته در حوزه بهداشت و درمان، بیماریهای عفونی و گرمسیری همچنان یکی از معضلات و دغدغههای بهداشتی در سطح ملی است. از سوی دیگر، تعداد استنادها در حوزه انکولوژی طی بازه زمانی موردبررسی افزایش قابلتوجهی یافته است؛ بهگونهای که ازنظر تعداد استنادها در کشور، این حوزه موضوعی از جایگاه یازدهم در سال 1996 به جایگاه چهارم در سال 2017 صعود کرده است. این موضوع نیز میتواند حاکی از آن باشد که با بهبود امید به زندگی و دسترسی گستردهتر به خدمات بهداشتیدرمانی در سالهای اخیر، دغدغههای پژوهشی در حوزه مسائل مرتبط با تشخیص و درمان سرطان نیز در کشورمان اهمیت بسزایی یافته است. در میان حوزههای موضوعی مختلف زیست پزشکی، عملکرد کشورمان، ایران، در سالهای اخیر بیشترین پیشرفت را در حوزه طب مکمل داشته است؛ بهگونهای که هم ازنظر تعداد مقالات چاپشده و هم ازنظر تعداد استنادها در سال 2017، ایران در جایگاه ششم جهان قرار داشت. این امر نشانگر وجود پتانسیلی قوی در این حیطه است که در صورت برنامهریزی صحیح و هدفمند میتواند بیشازپیش بهبود یافته و تبدیل به نقطه قوتی درزمینه تولید علم در کشورمان بشود. بیشک تعیین اولویتهای پژوهشی و تعیین چشمانداز بلندمدت در سطح کلان، بدون آگاهی از وضعیت موجود و روند حرکت فعلی، ازجمله علل عدم پذیرش و انتشار مقالات حتی در مجلات داخلی [
30]، میسر نیست. بر همین اساس، این مطالعه یافتههای ارزشمندی پیرامون روند تولید علم در حوزههای موضوعی مختلف زیست پزشکی در کشورمان ایران طی 2 دهه اخیر فراهم کرده است. هرچند تاکنون چند مطالعه درزمینه نگرش و نیازهای دانشجویان علوم پایه [
31]، تحصیلات تکمیلی [
32] و کارکنان [
33] در حوزه پژوهش انجام شده است، اما نتایج پژوهش حاضر با مشخص کردن نقاط ضعف و قوت در حیطه تولید علم به مسئولان و سیاستگذاران پژوهشی کمک میکند تا با اتخاذ تصمیمات مناسب در جهت برطرف کردن محدودیتها، استحکام بخشیدن به نقاط قوت و نیز افزایش رشد علمی کشور اقدام کنند.
مطالعه حاضر ازجمله نخستین پژوهشهایی در این زمینه است که در سطح ملی انجام شده و حوزه موردبررسی آن محدود به یک استان یا مؤسسه و دانشگاه بخصوص نبوده است. این امر یکی از بزرگترین و مهمترین نقاط قوت مطالعه فعلی به حساب میآید. همچنین بهمنظور انجام پژوهش حاضر از دادههای پایگاه اسکوپوس استفاده شد که یکی از بزرگترین و معتبرترین پایگاههای استنادی در سطح جهانی محسوب میشود. از دیگر نقاط قوت این مطالعه، بازه زمانی موردبررسی طولانی (2 دهه) و ارزیابی روند تغییر تولید علم به تفکیک حوزههای مختلف زیست پزشکی است.
نتیجهگیری
درمجموع رتبه ایران در تولید علم در سطح جهانی طی بازه زمانی موردبررسی بهبود یافته و پیشرفت کرده است؛ بهطوریکه تعداد مقالات چاپشده و تعداد استنادها طی این بازه رشد قابلتوجهی در ایران داشته است. با وجود این همواره ضعف قابلتوجهی در شاخص تعداد استنادها به ازای هر مقاله در ایران وجود داشته که ضروری است برای بهبود این وضعیت سیاستگذاری صحیح مدنظر قرار گیرد. درنهایت، یافتههای این مطالعه حاکی از آن بود که در میان حوزههای موضوعی مختلف زیست پزشکی، ایران در حوزه طب مکمل جایگاه مناسبی در تولید علم در سطح جهانی و در مقایسه با سایر کشورها داشته است.
از محدودیتهای انجام پژوهش حاضر میتوان به این موارد اشاره کرد: در این پژوهش مقالات علمی چاپشده در مجلات داخلی که در پایگاه اسکوپوس نمایه نمیشوند، بررسی نشدهاند. همچنین شاخصهایی از قبیل تعداد مقالات چاپشده و تعداد استنادها، اگرچه شمایی کلی از روند تولید علم به دست میدهند، اما بهخودیخود هدف نبوده و بهبود آنها لزوماً به معنای ارتقای سطح علمی یک کشور نیست.
پیشنهاد میشود بهمنظور برطرف کردن نقاط ضعف و محدودیتهای ذکرشده، در مطالعات آینده تغییر در روند رشد علمی کشور به تفکیک استانها، دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی بررسی شود. علاوهبراین ارزیابی مقالات چاپشده در مجلات داخلی که در پایگاههای بین المللی نمایه نمیشوند، میتواند کمک شایانی به افزایش جامعیت و تعمیمپذیری نتایج مطالعات اینچنینی کند. درنهایت، پیشنهاد میشود بهمنظور به دست آوردن تصویری دقیقتر و جامعتر از ارتقای سطح علمی کشور، معیارهای دیگری بهجز حجم مقالات علمی چاپشده و تعداد استنادها نیز در نظر گرفته شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه دارای تأییدیه اخلاقی به شماره IR.MUMS.MEDICAL.REC.1398.920 از دانشگاه علومپزشکی مشهد است.
حامی مالی
مطالعه حاضر با حمایت مادی و معنوی معاونت پژوهشی دانشگاه علومپزشکی مشهد انجام شد. این مطالعه برگرفته است پایاننامه مقطع دکترای حرفهای پزشکی خانم الهام بگلری بگلر (کد طرح 980938) است.
مشارکت نویسندگان
مفهومسازی: مجید خادم رضائیان، لیدا جراحی؛ روششناسی: مجید خادم رضائیان؛ تحلیل: الهام بگلری بگلر، مجید خادم رضائیان؛ تحقیق و بررسی: الهام بگلری بگلر، لیدا جراحی، محمد معینی نوده؛ نگارش پیشنویس: مجید خادم رضاییان، الهام بگلری بگلر؛ ویراستاری و نهاییسازی نوشته: مجید خادم رضاییان، محمد معینی نوده، لیدا جراحی، الهام بگلری بگلر، بصریسازی: الهام بگلری بگلر؛ نظارت: محمد معینی نوده.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
از حمایتهای معاونت پژوهشی دانشگاه علومپزشکی مشهد و نیز مرکز تحقیقات آموزش علومپزشکی قدردانی میشود.