دوره 9، شماره 2 - ( تابستان 1402 )
جلد 9 شماره 2 صفحات 155-144 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Yalfani A, Sahab Gholifar M, Raeisi Z, Asgarpoor Kaji A. Effect of Virtual Reality Training on Quality of Life and Risk of Falling in Older Men With Nonspecific Low Back Pain. JMIS 2023; 9 (2) :144-155
URL: http://jmis.hums.ac.ir/article-1-412-fa.html
URL: http://jmis.hums.ac.ir/article-1-412-fa.html
یلفانی علی، سحاب قلی فر میثم، رئیسی زهرا، عسگرپور کاجی آزاده. تأثیر تمرینات واقعیت مجازی بر کیفیت زندگی و خطر سقوط مردان سالمند مبتلا به کمردرد مزمن غیراختصاصی. اطلاع‌رسانی پزشکی نوین. 1402; 9 (2) :144-155
گروه آسیب‌شناسی ورزشی و حرکات اصلاحی درمانی، دانشکده علوم ورزشی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران.
متن کامل [PDF 5029 kb]
(423 دریافت)
| چکیده (HTML) (527 مشاهده)
متن کامل: (1130 مشاهده)
مقدمه
جمعیت سالمندی در دنیا در حال افزایش است. براساس برآوردهای سازمان جهانی بهداشت تا سال 2050، ایران به‌عنوان یک کشور در حال توسعه دارای تعداد بالایی از سالمندان خواهد بود [1]. پیش‌بینی میشود تا سال 1430، جمعیت سالمندان کشور به 18987445 نفر یعنی 19/92 درصد جمعیت برسد [2]. همراه با افزایش سن، شیوع دردهای مزمن اسکلتی‌عضلانی به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌یابد، به‌طوری‌که شیوع دردهای اسکلتی‌عضلانی در سالمندان 46 الی 56 درصد گزارش شده است [3]. کمردرد با 10/1 تا 55/2 درصد شیوع در کشورهای مختلف یکی از شایع‌ترین دردهای اسکلتی‌عضلانی سالمندان است [4]. هنگامی که این درد به مدت 12 هفته یا بیشتر ادامه یابد مزمن تعریف میشود، در‌حالی‌که کمردرد مزمن تقریباً 12 درصد از کل موارد کمردرد را تشکیل می‌دهد، اما تقریباً 42 درصد از هزینه‌های درمانی را به خود اختصاص می‌دهد [5]. کمردرد معمولاً به درد و ناتوانی عملکردی منجر میشود [3] و تأثیر بسزایی در عملکرد بدنی ازجمله تعادل و کنترل پاسچر دارد و یکی از عوامل زمینه‌ساز سقوط در سالمندان است [4]. بهطورکلی تعادل به‌عنوان توانایی حفظ مرکز جرم بدن در محدوده سطح اتکا تعریف شده است [6]. تخریب ماده خاکستری و سفید مغز و اعصاب محیطی، کاهش عملکرد سیستم‌های حسی و کاهش قدرت عضلانی در نتیجه افزایش سن، باعث اختلال در سیستم کنترل تعادل می‌شوند [7] اختلالات عصبی یا اسکلتی‌عضلانی نظیر کمردرد، نیز می‌تواند در تخریب سیستم تعادل نقش داشته باشد. در همین راستا مطالعه آینده‌نگر جی لی و همکاران نشان داد خطرسقوط در افراد سالمند مبتلا به کمردرد به‌طور قابل‌توجهی بالاتر از افراد سالمند سالم است [8]. سقوط یکی از دلایل اصلی آسیب و ناتوانی عملکردی در افراد سالمند است و آسیب‌های مربوط به سقوط می‌تواند به محدودیت حرکتی، از دست دادن اعتماد‌به‌نفس، کاهش فعالیت فیزیکی و مشارکت اجتماعی و نهایتاً کاهش کیفیت زندگی در سالمندان منجر شود [9, 10].
کیفیت زندگی به‌عنوان «درک افراد از وضعیت خود در زندگی از‌نظر فرهنگ و سیستم‌های ارزشی که در آن زندگی می‌کنند و در رابطه با اهداف، انتظارات، استانداردها و اولویت‌های افراد» تعریف میشود [11]. این مفهوم همچنین شامل سلامت جسمانی، وضعیت روان‌شناختی، سطح استقلال، روابط اجتماعی، عوامل محیطی و همچنین اعتقادات شخصی است. استقلال شخصی در امور عملکردی افراد سالمند بر کیفیت زندگی آن‌ها تأثیر می‌گذارد. بنابراین ارتقای سالمندی به سطح بدون محدودیت‌های عملکردی جهت کاهش خطر سقوط و بهبود کیفیت زندگی سالمندان امری اساسی است [12]. انجام فعالیت بدنی و ورزش پیش‌درآمد این استقلال است و به‌عنوان یک مداخله مفید برای تقویت عملکرد بدنی در سالمندان شناخته شده است. از طرف دیگر استفاده از واقعیت مجازی یکی از روش‌های نوین توان‌بخشی بر پایه فعالیت بدنی است. واقعیت مجازی در اوایل دهه 1900 با استفاده از شبیه‌سازی‌های در حین پرواز ایجاد شد. واقعیت مجازی امکان تعامل کاربر از‌طریق چندین حس (بصری، شنیداری و لمسی) را فراهم می‌کند. ویژگی خاص سیستم‌های واقعیت مجازی این است که این توهم را ایجاد می‌کنند که فرد در حال تعامل با یک دنیای مصنوعی است. این حالت‌ها به‌عنوان حضور یا غوطه‌وری تعریف شده‌اند [13] از اوایل دهه 1990، آزمایشگاه‌ها و کلینیک‌ها، استفاده از واقعیت مجازی را برای توان‌بخشی جسمانی ترویج دادند. واقعیت مجازی فرصتی را برای ما فراهم می‌کند که پیچیدگی دنیای فیزیکی را به محیط کنترل‌شده آزمایشگاه بیاوریم. بهطورکلی، واقعیت مجازی با ایجاد امکان کنترل تعداد زیادی از متغیرهای فیزیکی، ثبت واکنش‌های فیزیولوژیکی و کینماتیکی یک محیط مصنوعی را فراهم می‌کند [13]. نقاط قوت بسیاری در استفاده از واقعیت مجازی در توان‌بخشی وجود دارد، ازجمله امکان شخصی‌سازی درمان، ایجاد انگیزه در افراد و افزایش انطباق و پیشرفت آن‌ها. مزیت فیزیولوژیکی واقعیت مجازی این است که اجازه آموزش به سیستم عصبی برای تغییرات نوروپلاستیک و سازمان‌دهی عصبی و انتقال آن به سیستم عضلانی برای یادگیری حرکتی جدید را می‌دهد [14]. مزیت دیگر سیستم تمرینی واقعیت مجازی مبتنی بر سنسور این است که افراد نیازی به ایستادن روی سکوهای نیرو ندارند، به افراد امکان می‌دهد روی زمین فعالیت کنند و بدون توجه به موقعیت سکوهای نیرو، یک وضعیت طبیعی را انتخاب کنند [15]. در همین راستا پژوهشگران مطالعاتی را انجام داده‌اند که ازجمله آن‌ها می‌توان به مطالعه یلفانی و همکاران [16] و مرادی و همکاران [17] اشاره کرد که در نتایج خود به اثربخشی تمرینات واقعیت مجازی در جامعه سالمندان اشاره کرده‌اند. در مطالعه یلفانی و همکاران اثربخشی تمرینات واقعیت مجازی بر کاهش درد و نوسانات پاسچر سالمندان مبتلا به کمردرد مزمن بررسی شد که نتایج مبنی بر اثربخشی این مداخله تمرینی بر متغیرهای مورد بررسی بود [16].
هرچند پدیده سالمندی از نتایج توسعه است، اما بی‌توجهی به ابعاد مختلف آن و همچنین نیازهای سالمندان می‌تواند مانع جدی در برابر توسعه باشد، در‌حالی‌که می‌توانیم با کاهش خطر سقوط سالمندان و افزایش کیفیت زندگی آن‌ها این تهدید را به فرصتی برای رشد جامعه تبدیل کنیم. در کشور ما نیز با افزایش سن، کم‌تحرکی و فقر حرکتی افزایش می‌یابد. بنابراین کاهش تعادل و به دنبال آن سقوط و همچنین کاهش کیفیت زندگی ازجمله مسائل بسیار مهم است که باید به آن توجه بیشتری شود، در نتیجه یافتن برنامه‌های تمرینی مناسب با بهترین کارایی برای سالمندان از نیازهای ضروری است. به نظر می‌رسد واقعیت مجازی به واسطه فراهم کردن شرایط تمرینی متفاوت و جدیدتر برای سالمندان، خصوصاً سالمندان همراه با دردهای مزمن مانند کمردرد می‌تواند در رسیدن به این مهم، موثر باشد. بنابراین هدف از انجام پژوهش حاضر تعیین تأثیر 8 هفته تمرینات واقعیت مجازی بر کیفیت زندگی و خطر سقوط مردان سالمند مبتلا به کمردرد مزمن غیراختصاصی است.
مواد و روش‌ها
از بین سالمندان مرد مبتلا به کمردرد مزمن شهر همدان، 30 نفر به‌صورت هدفمند با‌توجه‌به معیارهای ورود به پژوهش، در قالب 2 گروه آزمایش و کنترل در مطالعه نیمه‌آزمایش حاضر در سال 1399-1400 شرکت کردند. تعداد شرکت‌کنندگان با استفاده از نرم‌افزار جی‌پاور ( توان 0/8، اندازه اثر 0/55 و آلفای 0/05) محاسبه شد. آزمودنی‌ها با استفاده از درج آگهی در روزنامه و فضاهای مجازی و نصب اعلامیه در فضاهای عمومی نسبت به مطالعه آگاهی پیدا کردند. قرار داشتن در محدوده سنی 60 تا 80 سال، عدم وجود اختلالات عصبی همانند آلزایمر، مولتیپل اسکلروزیس، پارکینسون، نوروپاتی سکته مغزی، اختلالات قلبی‌تنفسی، اختلالات اسکلتی‌عضلانی همچون آرتریت روماتویید، آرتروز شدید، عدم سابقه جراحی ستون فقرات یا تعویض مفصل ران، عدم استفاده از کفی‌های طبی یا عصا، مخدرها یا داروهای ضد‌افسردگی و شل‌کننده‌های عضلانی در عرض 30 روز قبل از مطالعه، عدم وجود بیماری‌های حرکتی که از استفاده از واقعیت مجازی جلوگیری می‌کند و نقص قابل‌توجه بینایی، داشتن بیش از 3 ماه درد در ناحیه کمری، تجربه کمردرد در 6 ماه اخیر با میانگین شدت درد 3 یا بیشتر در طول هفته گذشته در مقیاس درجه‌بندی عددی صفر تا 10، ناتوانی بیشتر از 4 در پرسش‌نامه ناتوانی رولند موریس و امتیاز بیشتر از 16 بر روی سیستم طبقه‌بندی کبک که اختلالات کمردرد بدون علائم عصبی را منعکس می‌کند، معیارهای ورود به مطالعه حاضر بود. همچنین در‌صورتی‌که آزمودنی‌ها سابقه تجربه قبلی در‌زمینه تمرینات واقعیت مجازی داشتند، جلسات تمرینی را تکمیل نمی‌کردند یا در پس‌آزمون حضور نمی‌یافتند از مطالعه خارج می‌شدند.
پس از غربالگری و انتخاب افراد با‌توجه‌به معیارهای ورود به پژوهش، افراد واجد شرایط جهت شرکت در این مطالعه با استفاده از نرم افزار Randlist به‌صورت موازی 1:1 تصادفاً به 2 گروه (آزمایش و کنترل) تخصیص داده شدند. ارزیاب‌ها در بخش آزمایشگاه توان‌بخشی ورزشی اندازه‌گیری‌ها را انجام دادند و از تخصیص شرکت‌کنندگان در گروه‌های مطالعه بی‌اطلاع بودند. همچنین اطلاعات به‌صورت کد در اختیار آنالیزکننده داده‌ها قرار گرفت و ایشان از گروه‌بندی‌ها و مشخصات آزمودنی‌ها اطلاع نداشتند. در‌نهایت یکی از شرکت‌کنندگان گروه آزمایش به علت افزایش فشارخون (Blood Pressure>18) قبل از شروع انجام تمرینات از مطالعه حذف شد. همچنین، 2 نفر از شرکت‌کنندگان (1 نفر از گروه آزمایش و 1 نفر از گروه کنترل) علی‌رغم اینکه در پیش‌آزمون حضور داشتند، با‌توجه‌به شرایط شیوع کرونا از ادامه مطالعه انصراف دادند و تعداد کل نمونه‌ها جهت آنالیز اطلاعات 27 نفر شد (13 نفر گروه آزمایش، 14 نفر گروه کنترل).
در مطالعه حاضر خطر سقوط افراد با استفاده از دستگاه تعادلسنج بایودکس ساخت کمپانی بایودکس آمریکا ثبت شد. صفحه کف پایی دستگاه بایودکس دارای 12 درجه چرخش به‌صورت افقی در جهت‌های قدامی، خلفی، داخلی و خارجی است که سطح 12 باثبات‌ترین و سطح 1 نیز بی‌ثبات‌ترین آن است [18]. در این پژوهش از تست خطر افتادن و سطوح 4 تا 11 جهت ارزیابی خطر سقوط استفاده شد. در طول مراحل ارزیابی، از شرکت‌کنندگان خواسته شد وضعیت بدن خود را تنظیم کنند و تا جایی که مقدور است مرکز بدن را در ناحیه مرکزی نگه دارند. از شرکت‌کنندگان خواسته شد که دست‌های خود را کنار بدن بگذارند و به نرده پشتیبانی دست نزنند مگر اینکه احساس کنند چنان بی‌ثبات هستند که ممکن است سقوط کنند [19]. در صورت اتصال دست بیمار با میله‌های پشتیبانی یا عدم تعادل فرد شرکت‌کننده و جابه‌جایی پاها ارزیابی دوباره تکرار می‌‌شد. تست 3 مرتبه تکرار و میانگین نتایج جهت آنالیز آماری استفاده شد.
جهت ارزیابی شاخص کیفیت زندگی از نسخه فارسی پرسش‌نامه کیفیت زندگی 63SF- استفاده شد. این پرسش‌نامه ابزاری بسیار محبوب جهت ارزیابی کیفیت زندگی مرتبط با سلامتی است که به 8 جنبه از ابعاد کیفیت زندگی فرد توجه دارد که عبارت‌اند از: درد، سلامت عمومی، سلامت عاطفی، عملکرد جسمانی، عملکرد اجتماعی، محدودیت جسمانی، محدودیت هیجانی، انرژی و نشاط. به‌منظور کمی کردن کیفیت زندگی مرتبط با سلامت، پرسش‌نامه SF-36 به‌طور گسترده به‌ویژه برای افراد سالمند مورد استفاده قرار گرفته است [12]. نحوه امتیاز‌دهی این پرسش‌نامه از نمره صفر الی 100 است که صفر نشان‌دهنده بدترین و 100 نشان‌دهنده بهترین وضعیت است. نمره زیر 50 به‌عنوان کیفیت زندگی کم، بین 50 تا 75 متوسط و بیش از 75 به‌عنوان کیفیت زندگی بالا تعریف شده است. اعتبار این ابزار تأیید و ضریب آلفای کرونباخ آن 0/95 گزارش شده است [20]. همچنین از ادغام زیرمقیاس‌های جسمانی و روانی 2 زیر‌مقیاس کلی با نام‌های سلامت جسمی و سلامت روانی به دست می‌آید. نمره کیفیت زندگی کل نیز از مجموع نمرات خرده‌مقیاس‌ها تقسیم بر 8 محاسبه میشود [21].
پس از ثبت داده‌های مربوط به پیش‌آزمون، شرکت‌کنندگان در گروه آزمایش، پروتکل تمرینات مبتنی بر واقعیت مجازی را به مدت 8 هفته، 3 جلسه در هفته به مدت 30 تا 45 دقیقه با استفاده از هدست اچ تی سی وایو با زاویه دید 360 درجه کیفیت‌های گرافیکی 90 فریم در ثانیه و سنسور بیس استیشن و لینک باکس و کنترلرها انجام دادند. در ابتدا توضیحاتی درباره عینک و آموزش‌های اولیه به آزمودنی‌ها داده شد. بعد از ارزیابی فشار خون و ضربان قلب آزمودنی‌ها، عینک را بر روی چشم آن‌ها قرار داده شد و بند دسته‌ها یا همان کنترلرها (به‌منظور نیفتادن از دست افراد) دور مچ دست افراد بسته شد و کنترلرها نیز در دستشان قرار گرفت. بازی‌های انجام‌شده در این مطالعه عبارت بودند از: ماهی‌خوار، بوکس، بازی فوتبال، بولینگ، اسکی، بیت سیبر و بازی رقص. در هر جلسه، بیماران 3 بازی مختلف واقعیت مجازی به مدت 10 دقیقه با استراحت 1 تا 2 دقیقه در این بین انجام دادند. همه بیماران تمرینات را از سطح «آسان» شروع کردند. سطح دشواری تمرینات با‌توجه‌به سطح توانایی فرد در انجام کامل بازی‌ها بدون مشکل و از‌طریق سخت‌تر شدن بازی‌ها ارتقا یافت [16].
پس از جمع‌آوری داده‌ها برای بررسی طبیعی بودن توزیع داده‌ها از آزمون آماری شاپیرو ویلک استفاده شد. با‌توجه‌به توزیع نرمال دادها (P>0/05)، برای مقایسه اثرات تمرین بر هر‌کدام از متغیرهای وابسته بین گروه‌های مطالعه از آزمون تجزیهوتحلیل کوواریانس یک‌راهه استفاده شد، زیرا در این آزمون میزان اثر مقادیر پیش‌آزمون بر پس‌آزمون کنترل میشود. از نرم‌افزار SPSS نسخه 22 و سطح معناداری 0/05 در تمامی آزمون‌های آماری استفاده شد.
یافته‌ها
میانگین و انحراف معیار اطلاعات جمعیت‌شناختی شرکت‌کنندگان مربوط به سن، قد، وزن و توده بدنی در 2 گروه مطالعه در جدول شماره 1 آورده شده است.
همان‌گونه که مشاهده میشود گروه‌ها در این موارد با یکدیگر تفاوت قابل‌توجهی ندارند.
نتایج آزمون تجزیهوتحلیل کوواریانس یک‌راهه نشان داد با در نظر گرفتن نمرات پیش‌آزمون، تفاوت معناداری در میزان خطرسقوط افراد گروه کنترل و آزمایش در پس‌آزمون وجود دارد (35/712=F و 0/001=P) (جدول شماره 2).
این نتایج نشان می‌دهد تمرینات واقعیت مجازی بر کاهش خطرسقوط افراد گروه آزمایش اثر معناداری گذاشته است.
در ادامه نتایج آزمون تجزیهوتحلیل آماری جهت مقایسه اثرات تمرینات واقعیت مجازی بر متغیرهای کیفیت‌زندگی سالمندان نشان داد با در نظر گرفتن نمرات پیش‌آزمون، تفاوت معناداری در متغیرهای درد، سلامت عمومی، عملکرد، عملکرد اجتماعی، محدودیت هیجانی، انرژی و نشاط، سلامت جسمانی، سلامت روانی و کیفیت زندگی کلی افراد گروه کنترل و آزمایش در پس‌آزمون وجود دارد. در مقابل تفاوت معناداری در متغیرهای سلامت عاطفی و محدودیت جسمانی گروه‌ها در پس‌آزمون وجود نداشت (0/05<P) (جدول شماره 3).
این نتایج نشان می‌دهد تمرینات واقعیت مجازی بر بیشتر متغیرهای کیفیت زندگی (شامل درد، سلامت عمومی، عملکرد جسمانی، عملکرد اجتماعی، محدودیت هیجانی و انرژی و نشاط سلامت جسمانی، سلامت روانی و کیفیت زندگی) افراد گروه آزمایش اثر معناداری گذاشته است. نهایتاً، مجموع امتیازات به‌عنوان نتیجه کلی نشان می‌دهد تمرینات واقعیت مجازی بر متغیر کیفیت زندگی در افراد گروه آزمایش اثر معناداری داشته است.
بحث
هدف از انجام مطالعه حاضر تعیین تأثیر 8 هفته تمرینات واقعیت مجازی بر کیفیت زندگی و خطر سقوط مردان سالمند مبتلا به کمردرد مزمن غیراختصاصی بود. نتایج نشان داد پس از انجام تمرینات واقعیت مجازی کیفیت زندگی در گروه آزمایش نسبت به کنترل افزایش و خطر سقوط کاهش معنی‌داری داشته است. جمعیت سالمندان دومین گروه سنی است که به دلیل ابتلا به کمردرد به پزشکان مراجعه می‌کنند. کمردرد یکی از دلایل اصلی ناتوانی در سراسر جهان به حساب می‌آید که با ناتوانی عملکردی، اختلالات خواب، کناره‌گیری از فعالیت‌های اجتماعی، اختلالات روان‌شناختی و سقوط در افراد سالمند همراه است [22].
مطالعات قبلی نشان داده‌اند چگونه تمرینات مبتنی بر واقعیت مجازی بر انگیزه و لذت شرکت‌کنندگان تأثیر مثبت می‌گذارد [22، 23]. در‌واقع، واقعیت مجازی دارای مزایایی نسبت به ورزش بدنی معمولی است. اولاً، واقعیت مجازی جذاب‌تر است و ماهیت تعامل شرکت‌کنندگان را افزایش می‌دهد. ثانیاًٌ شرکت‌کنندگان به‌طور هم‌زمان می‌توانند تقویت عملکردها و مهارت‌های شناختی را هنگام انجام حرکات مفصلی انجام دهند. این بدان معنی است که بازیکنان می‌توانند بدون توجه ویژه به حرکات خود، روی مشارکت در یک بازی تمرکز کرده و تمرکز خود را روی تعاملات درون بازی بگذارند. ثالثاً واقعیت مجازی را می‌توان به‌تنهایی در خانه یا همراه با یک گروه کوچک بازی کرد. از‌این‌رو این مزیت‌های واقعیت مجازی جذابیت تمرینات را برای سالمندان افزایش می‌دهد [23].
نتایج ما نشان داد تمرینات واقعیت مجازی باعث کاهش معنادار خطر سقوط در افراد گروه تمرین میشود. این نتایج با نتایج مطالعات مرادی و همکاران [17]، کامینسکا و همکاران [24]، فو و همکاران [25] و اوگاوا و همکاران [26] همسو است. اوگاوا و همکاران (2020) به بررسی اثرات یک برنامه 4 هفته‌ای بازی‌های مجازی در مقایسه با برنامه تمرینات بدنی سنتی در افراد مسن بالای 65 سال در معرض خطر افتادن پرداختند و نشان دادند که انجام بازی‌های مجازی باعث بهبود ویژگی‌های راه رفتن و کاهش خطر سقوط سالمندان میشود [26]. برای توجیه اثرگذاری تمرینات واقعیت مجازی بر کاهش خطر سقوط سالمندان که در پژوهش حاضر مشاهده شد، باید توجه داشت خطر سقوط با توانایی کنترل تعادل رابطه معناداری دارد. به‌طوری‌که تعادل ضعیف و ناپایداری وضعیتی از مهم‌ترین عوامل ایجاد خطر سقوط و مشکلات مربوط به زمین خوردن در سالمندان هستند [27]. با‌توجه‌به این موارد، به نظر می‌رسد که کاهش خطر بروز سقوط سالمندان در پژوهش حاضر به دلیل بهبود وضعیت تعادل و پایداری آن‌ها بوده است؛ هرچند که ارتباط بین این 2 متغیر در این پژوهش مورد بررسی قرار نگرفته است و در این زمینه نیاز به انجام تحقیقات بیشتری در آینده وجود دارد. با‌توجه‌به اینکه معمولاً در برنامه‌های مراقبت درمانی کوتاه‌مدت برای افراد مبتلا به سقوط در جهت بازگشت به زندگی روزمره در جامعه خلأ وجود دارد [25] و با‌توجه‌به نتایج مطالعه حاضر در راستای کاهش خطر سقوط و بهبود عملکرد افراد، استفاده از واقعیت مجازی را می‌توان به‌عنوان یک روش تمرینی برای کاهش خطر سقوط در سالمندان مؤثر دانست که می‌تواند مورد توجه مربیان ورزشی، درمانگران، فیزیوتراپ‌ها و یا حتی افرادی که از سالمندان مراقبت می‌کنند نیز قرار بگیرد.
نتایج حاصل از بررسی اثربخشی واقعیت مجازی بر کیفیت زندگی سالمندان نشان داد که با در نظر گرفتن نمرات پیش‌آزمون، تفاوت معناداری در متغیرهای درصد درد، سلامت عمومی، عملکرد جسمانی، عملکرد اجتماعی، محدودیت هیجانی، انرژی و نشاط، سلامت جسمانی، سلامت روانی و کیفیت زندگی کلی افراد گروه کنترل و آزمایش در پس‌آزمون وجود دارد. به‌طوری‌که تمرینات واقعیت مجازی باعث بهبود معنادار متغیرهای کیفیت زندگی در افراد گروه تمرین شد. این نتایج با نتایج مطالعات کریمی و بریزیر [28] و جونز و همکاران [29] همسو است. کریمی و بریزیر (2016) به بررسی اثرات یک دوره تمرینات واقعیت مجازی (به مدت 16 دقیقه 2 بار در هفته برای مدت 5 هفته) بر کیفیت زندگی، شادی و سازگاری عملکردی در 52 نفر از افراد سالمند پرداختند؛ آن‌ها بیان کردند که جلسات واقعیت مجازی قابلیت تأثیر‌گذاری بر سطح سلامت و تناسب عملکردی سالمندان را همراه با تقویت جنبه‌های فیزیکی و رفاه در میان سالمندان دارد و همچنین می‌تواند سطح درد، اضطراب و افسردگی را نیز کاهش دهد [28]. از دلایل مهم بهبود کیفیت زندگی سالمندان در پژوهش حاضر می‌توان به بهبود درک فرد از بدن خود، کاهش احساس درد از‌طریق شکل‌پذیری قشر مغز ناشی از تحریک حسی‌حرکتی یا شناختی اشاره کرد. در همین زمینه، المانو و همکاران (2019) مشاهده کردند که واقعیت مجازی می‌تواند در کمک به افراد دارای کمردرد مزمن در بهبود سطح کیفی بیماران، کاهش شدت درد، بازیابی عملکرد حرکتی، بهبود خلق‌وخوی و توانایی‌های عملکردی بیمار مؤثر است. آن‌ها بیان کردند که تمرینات واقعیت مجازی با کمک به بیماران برای به دست آوردن درک صحیحی از بدن، به آن‌ها کمک می‌کنند تا توانایی‌های عملکردی و کیفیت زندگی خود را بهبود بخشند و احساس درد را نیز کاهش دهند [4]. از دیگر دلایل اثرگذاری تمرینات واقعیت مجازی بر کیفیت زندگی افراد سالمند می‌توان به ایجاد احساس لذت و انگیزه اشاره کرد. بازی‌های واقعیت مجازی را می‌توان به‌تنهایی در خانه یا همراه با یک گروه کوچک بازی کرد که این مسئله از‌لحاظ عملکرد اجتماعی برای بزرگسالان جذاب‌تر است. در‌نهایت، باید توجه داشت که یکی از مزایای استفاده از تمرینات واقعیت مجازی در پژوهش حاضر کاهش محدودیت هیجانی افراد سالمند بود. هر روشی که بتواند ساختار ترس را فعال و آن را اصلاح کند می‌تواند مفید باشد. به‌هرحال، با‌توجه‌به گستره اندک مطالعات پیشین در این زمینه، انجام تحقیقات بیشتر در آینده جهت بررسی هرچه دقیق‌تر مکانیسم‌ها و نحوه اثرگذاری تمرینات واقعیت مجازی بر مولفه‌های مختلف کیفیت زندگی ضروری است.
نتیجه‌گیری
بهطورکلی، نتایج این پژوهش اثرات مفید استفاده از تمرینات واقعیت مجازی را به‌عنوان یک روش مداخلاتی در دسترس، متنوع و لذت‌بخش برای کاهش خطر سقوط همراه با بهبود وضعیت پایداری و کیفیت زندگی در سالمندان نشان داد.بنابراین استفاده از این تمرینات جهت افزایش کیفیت زندگی و کاهش خطر سقوط سالمندان مبتلا به کمردرد مزمن توصیه میشود. پیشنهاد میشود مطالعات آتی به مقایسه اثر تمرینات واقعیت مجازی با پروتکل‌های ورزشی ویژه سالمندان بپردازند. همچنین عدم بررسی ماندگاری اثرات این تمرینات می‌تواند یکی از محدودیت‌های مطالعه حاضر باشد. پیشنهاد میشود مطالعات آتی ماندگاری تأثیر این تمرینات را نیز مدنظر قرار دهند. آگاهی از این نتایج می‌تواند در برنامه‌ریزی تمرینات مختص سالمندان مورد توجه مربیان ورزشی، درمانگران، فیزیوتراپ‌ها و یا حتی افرادی که از سالمندان مراقبت می‌کنند، قرار بگیرد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه دارای تأییدیه اخلاقی به شماره IR.BASU.REC.1399.035 از دانشگاه بوعلی سینا و شماره ثبت در مرکز ثبت کارآزمایی بالینی ایران (IRCT) با کد IRCT20200204046368N7 است.
حامی مالی
این مقاله با حمایت مالی معاونت پژوهشی و فناوری دانشگاه بوعلی سینا انجام شده است.
مشارکت نویسندگان
جمع‌آوری داده‌ها: علی یلفانی، میثم سحاب قلی‌فر، آزاده عسگرپور؛ آنالیز داده‌ها: علی یلفانی، میثم سحاب قلی فر، زهرا رئیسی؛ پیش‌نویس مقاله: علی یلفانی، زهرا رئیسی؛ ویرایش نهایی مقاله: علی یلفانی، زهرا رئیسی.
تعارض منافع
بنابر اعلام نویسندگان این مقاله تعارض منافعی ندارد.
جمعیت سالمندی در دنیا در حال افزایش است. براساس برآوردهای سازمان جهانی بهداشت تا سال 2050، ایران به‌عنوان یک کشور در حال توسعه دارای تعداد بالایی از سالمندان خواهد بود [1]. پیش‌بینی میشود تا سال 1430، جمعیت سالمندان کشور به 18987445 نفر یعنی 19/92 درصد جمعیت برسد [2]. همراه با افزایش سن، شیوع دردهای مزمن اسکلتی‌عضلانی به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌یابد، به‌طوری‌که شیوع دردهای اسکلتی‌عضلانی در سالمندان 46 الی 56 درصد گزارش شده است [3]. کمردرد با 10/1 تا 55/2 درصد شیوع در کشورهای مختلف یکی از شایع‌ترین دردهای اسکلتی‌عضلانی سالمندان است [4]. هنگامی که این درد به مدت 12 هفته یا بیشتر ادامه یابد مزمن تعریف میشود، در‌حالی‌که کمردرد مزمن تقریباً 12 درصد از کل موارد کمردرد را تشکیل می‌دهد، اما تقریباً 42 درصد از هزینه‌های درمانی را به خود اختصاص می‌دهد [5]. کمردرد معمولاً به درد و ناتوانی عملکردی منجر میشود [3] و تأثیر بسزایی در عملکرد بدنی ازجمله تعادل و کنترل پاسچر دارد و یکی از عوامل زمینه‌ساز سقوط در سالمندان است [4]. بهطورکلی تعادل به‌عنوان توانایی حفظ مرکز جرم بدن در محدوده سطح اتکا تعریف شده است [6]. تخریب ماده خاکستری و سفید مغز و اعصاب محیطی، کاهش عملکرد سیستم‌های حسی و کاهش قدرت عضلانی در نتیجه افزایش سن، باعث اختلال در سیستم کنترل تعادل می‌شوند [7] اختلالات عصبی یا اسکلتی‌عضلانی نظیر کمردرد، نیز می‌تواند در تخریب سیستم تعادل نقش داشته باشد. در همین راستا مطالعه آینده‌نگر جی لی و همکاران نشان داد خطرسقوط در افراد سالمند مبتلا به کمردرد به‌طور قابل‌توجهی بالاتر از افراد سالمند سالم است [8]. سقوط یکی از دلایل اصلی آسیب و ناتوانی عملکردی در افراد سالمند است و آسیب‌های مربوط به سقوط می‌تواند به محدودیت حرکتی، از دست دادن اعتماد‌به‌نفس، کاهش فعالیت فیزیکی و مشارکت اجتماعی و نهایتاً کاهش کیفیت زندگی در سالمندان منجر شود [9, 10].
کیفیت زندگی به‌عنوان «درک افراد از وضعیت خود در زندگی از‌نظر فرهنگ و سیستم‌های ارزشی که در آن زندگی می‌کنند و در رابطه با اهداف، انتظارات، استانداردها و اولویت‌های افراد» تعریف میشود [11]. این مفهوم همچنین شامل سلامت جسمانی، وضعیت روان‌شناختی، سطح استقلال، روابط اجتماعی، عوامل محیطی و همچنین اعتقادات شخصی است. استقلال شخصی در امور عملکردی افراد سالمند بر کیفیت زندگی آن‌ها تأثیر می‌گذارد. بنابراین ارتقای سالمندی به سطح بدون محدودیت‌های عملکردی جهت کاهش خطر سقوط و بهبود کیفیت زندگی سالمندان امری اساسی است [12]. انجام فعالیت بدنی و ورزش پیش‌درآمد این استقلال است و به‌عنوان یک مداخله مفید برای تقویت عملکرد بدنی در سالمندان شناخته شده است. از طرف دیگر استفاده از واقعیت مجازی یکی از روش‌های نوین توان‌بخشی بر پایه فعالیت بدنی است. واقعیت مجازی در اوایل دهه 1900 با استفاده از شبیه‌سازی‌های در حین پرواز ایجاد شد. واقعیت مجازی امکان تعامل کاربر از‌طریق چندین حس (بصری، شنیداری و لمسی) را فراهم می‌کند. ویژگی خاص سیستم‌های واقعیت مجازی این است که این توهم را ایجاد می‌کنند که فرد در حال تعامل با یک دنیای مصنوعی است. این حالت‌ها به‌عنوان حضور یا غوطه‌وری تعریف شده‌اند [13] از اوایل دهه 1990، آزمایشگاه‌ها و کلینیک‌ها، استفاده از واقعیت مجازی را برای توان‌بخشی جسمانی ترویج دادند. واقعیت مجازی فرصتی را برای ما فراهم می‌کند که پیچیدگی دنیای فیزیکی را به محیط کنترل‌شده آزمایشگاه بیاوریم. بهطورکلی، واقعیت مجازی با ایجاد امکان کنترل تعداد زیادی از متغیرهای فیزیکی، ثبت واکنش‌های فیزیولوژیکی و کینماتیکی یک محیط مصنوعی را فراهم می‌کند [13]. نقاط قوت بسیاری در استفاده از واقعیت مجازی در توان‌بخشی وجود دارد، ازجمله امکان شخصی‌سازی درمان، ایجاد انگیزه در افراد و افزایش انطباق و پیشرفت آن‌ها. مزیت فیزیولوژیکی واقعیت مجازی این است که اجازه آموزش به سیستم عصبی برای تغییرات نوروپلاستیک و سازمان‌دهی عصبی و انتقال آن به سیستم عضلانی برای یادگیری حرکتی جدید را می‌دهد [14]. مزیت دیگر سیستم تمرینی واقعیت مجازی مبتنی بر سنسور این است که افراد نیازی به ایستادن روی سکوهای نیرو ندارند، به افراد امکان می‌دهد روی زمین فعالیت کنند و بدون توجه به موقعیت سکوهای نیرو، یک وضعیت طبیعی را انتخاب کنند [15]. در همین راستا پژوهشگران مطالعاتی را انجام داده‌اند که ازجمله آن‌ها می‌توان به مطالعه یلفانی و همکاران [16] و مرادی و همکاران [17] اشاره کرد که در نتایج خود به اثربخشی تمرینات واقعیت مجازی در جامعه سالمندان اشاره کرده‌اند. در مطالعه یلفانی و همکاران اثربخشی تمرینات واقعیت مجازی بر کاهش درد و نوسانات پاسچر سالمندان مبتلا به کمردرد مزمن بررسی شد که نتایج مبنی بر اثربخشی این مداخله تمرینی بر متغیرهای مورد بررسی بود [16].
هرچند پدیده سالمندی از نتایج توسعه است، اما بی‌توجهی به ابعاد مختلف آن و همچنین نیازهای سالمندان می‌تواند مانع جدی در برابر توسعه باشد، در‌حالی‌که می‌توانیم با کاهش خطر سقوط سالمندان و افزایش کیفیت زندگی آن‌ها این تهدید را به فرصتی برای رشد جامعه تبدیل کنیم. در کشور ما نیز با افزایش سن، کم‌تحرکی و فقر حرکتی افزایش می‌یابد. بنابراین کاهش تعادل و به دنبال آن سقوط و همچنین کاهش کیفیت زندگی ازجمله مسائل بسیار مهم است که باید به آن توجه بیشتری شود، در نتیجه یافتن برنامه‌های تمرینی مناسب با بهترین کارایی برای سالمندان از نیازهای ضروری است. به نظر می‌رسد واقعیت مجازی به واسطه فراهم کردن شرایط تمرینی متفاوت و جدیدتر برای سالمندان، خصوصاً سالمندان همراه با دردهای مزمن مانند کمردرد می‌تواند در رسیدن به این مهم، موثر باشد. بنابراین هدف از انجام پژوهش حاضر تعیین تأثیر 8 هفته تمرینات واقعیت مجازی بر کیفیت زندگی و خطر سقوط مردان سالمند مبتلا به کمردرد مزمن غیراختصاصی است.
مواد و روش‌ها
از بین سالمندان مرد مبتلا به کمردرد مزمن شهر همدان، 30 نفر به‌صورت هدفمند با‌توجه‌به معیارهای ورود به پژوهش، در قالب 2 گروه آزمایش و کنترل در مطالعه نیمه‌آزمایش حاضر در سال 1399-1400 شرکت کردند. تعداد شرکت‌کنندگان با استفاده از نرم‌افزار جی‌پاور ( توان 0/8، اندازه اثر 0/55 و آلفای 0/05) محاسبه شد. آزمودنی‌ها با استفاده از درج آگهی در روزنامه و فضاهای مجازی و نصب اعلامیه در فضاهای عمومی نسبت به مطالعه آگاهی پیدا کردند. قرار داشتن در محدوده سنی 60 تا 80 سال، عدم وجود اختلالات عصبی همانند آلزایمر، مولتیپل اسکلروزیس، پارکینسون، نوروپاتی سکته مغزی، اختلالات قلبی‌تنفسی، اختلالات اسکلتی‌عضلانی همچون آرتریت روماتویید، آرتروز شدید، عدم سابقه جراحی ستون فقرات یا تعویض مفصل ران، عدم استفاده از کفی‌های طبی یا عصا، مخدرها یا داروهای ضد‌افسردگی و شل‌کننده‌های عضلانی در عرض 30 روز قبل از مطالعه، عدم وجود بیماری‌های حرکتی که از استفاده از واقعیت مجازی جلوگیری می‌کند و نقص قابل‌توجه بینایی، داشتن بیش از 3 ماه درد در ناحیه کمری، تجربه کمردرد در 6 ماه اخیر با میانگین شدت درد 3 یا بیشتر در طول هفته گذشته در مقیاس درجه‌بندی عددی صفر تا 10، ناتوانی بیشتر از 4 در پرسش‌نامه ناتوانی رولند موریس و امتیاز بیشتر از 16 بر روی سیستم طبقه‌بندی کبک که اختلالات کمردرد بدون علائم عصبی را منعکس می‌کند، معیارهای ورود به مطالعه حاضر بود. همچنین در‌صورتی‌که آزمودنی‌ها سابقه تجربه قبلی در‌زمینه تمرینات واقعیت مجازی داشتند، جلسات تمرینی را تکمیل نمی‌کردند یا در پس‌آزمون حضور نمی‌یافتند از مطالعه خارج می‌شدند.
پس از غربالگری و انتخاب افراد با‌توجه‌به معیارهای ورود به پژوهش، افراد واجد شرایط جهت شرکت در این مطالعه با استفاده از نرم افزار Randlist به‌صورت موازی 1:1 تصادفاً به 2 گروه (آزمایش و کنترل) تخصیص داده شدند. ارزیاب‌ها در بخش آزمایشگاه توان‌بخشی ورزشی اندازه‌گیری‌ها را انجام دادند و از تخصیص شرکت‌کنندگان در گروه‌های مطالعه بی‌اطلاع بودند. همچنین اطلاعات به‌صورت کد در اختیار آنالیزکننده داده‌ها قرار گرفت و ایشان از گروه‌بندی‌ها و مشخصات آزمودنی‌ها اطلاع نداشتند. در‌نهایت یکی از شرکت‌کنندگان گروه آزمایش به علت افزایش فشارخون (Blood Pressure>18) قبل از شروع انجام تمرینات از مطالعه حذف شد. همچنین، 2 نفر از شرکت‌کنندگان (1 نفر از گروه آزمایش و 1 نفر از گروه کنترل) علی‌رغم اینکه در پیش‌آزمون حضور داشتند، با‌توجه‌به شرایط شیوع کرونا از ادامه مطالعه انصراف دادند و تعداد کل نمونه‌ها جهت آنالیز اطلاعات 27 نفر شد (13 نفر گروه آزمایش، 14 نفر گروه کنترل).
در مطالعه حاضر خطر سقوط افراد با استفاده از دستگاه تعادلسنج بایودکس ساخت کمپانی بایودکس آمریکا ثبت شد. صفحه کف پایی دستگاه بایودکس دارای 12 درجه چرخش به‌صورت افقی در جهت‌های قدامی، خلفی، داخلی و خارجی است که سطح 12 باثبات‌ترین و سطح 1 نیز بی‌ثبات‌ترین آن است [18]. در این پژوهش از تست خطر افتادن و سطوح 4 تا 11 جهت ارزیابی خطر سقوط استفاده شد. در طول مراحل ارزیابی، از شرکت‌کنندگان خواسته شد وضعیت بدن خود را تنظیم کنند و تا جایی که مقدور است مرکز بدن را در ناحیه مرکزی نگه دارند. از شرکت‌کنندگان خواسته شد که دست‌های خود را کنار بدن بگذارند و به نرده پشتیبانی دست نزنند مگر اینکه احساس کنند چنان بی‌ثبات هستند که ممکن است سقوط کنند [19]. در صورت اتصال دست بیمار با میله‌های پشتیبانی یا عدم تعادل فرد شرکت‌کننده و جابه‌جایی پاها ارزیابی دوباره تکرار می‌‌شد. تست 3 مرتبه تکرار و میانگین نتایج جهت آنالیز آماری استفاده شد.
جهت ارزیابی شاخص کیفیت زندگی از نسخه فارسی پرسش‌نامه کیفیت زندگی 63SF- استفاده شد. این پرسش‌نامه ابزاری بسیار محبوب جهت ارزیابی کیفیت زندگی مرتبط با سلامتی است که به 8 جنبه از ابعاد کیفیت زندگی فرد توجه دارد که عبارت‌اند از: درد، سلامت عمومی، سلامت عاطفی، عملکرد جسمانی، عملکرد اجتماعی، محدودیت جسمانی، محدودیت هیجانی، انرژی و نشاط. به‌منظور کمی کردن کیفیت زندگی مرتبط با سلامت، پرسش‌نامه SF-36 به‌طور گسترده به‌ویژه برای افراد سالمند مورد استفاده قرار گرفته است [12]. نحوه امتیاز‌دهی این پرسش‌نامه از نمره صفر الی 100 است که صفر نشان‌دهنده بدترین و 100 نشان‌دهنده بهترین وضعیت است. نمره زیر 50 به‌عنوان کیفیت زندگی کم، بین 50 تا 75 متوسط و بیش از 75 به‌عنوان کیفیت زندگی بالا تعریف شده است. اعتبار این ابزار تأیید و ضریب آلفای کرونباخ آن 0/95 گزارش شده است [20]. همچنین از ادغام زیرمقیاس‌های جسمانی و روانی 2 زیر‌مقیاس کلی با نام‌های سلامت جسمی و سلامت روانی به دست می‌آید. نمره کیفیت زندگی کل نیز از مجموع نمرات خرده‌مقیاس‌ها تقسیم بر 8 محاسبه میشود [21].
پس از ثبت داده‌های مربوط به پیش‌آزمون، شرکت‌کنندگان در گروه آزمایش، پروتکل تمرینات مبتنی بر واقعیت مجازی را به مدت 8 هفته، 3 جلسه در هفته به مدت 30 تا 45 دقیقه با استفاده از هدست اچ تی سی وایو با زاویه دید 360 درجه کیفیت‌های گرافیکی 90 فریم در ثانیه و سنسور بیس استیشن و لینک باکس و کنترلرها انجام دادند. در ابتدا توضیحاتی درباره عینک و آموزش‌های اولیه به آزمودنی‌ها داده شد. بعد از ارزیابی فشار خون و ضربان قلب آزمودنی‌ها، عینک را بر روی چشم آن‌ها قرار داده شد و بند دسته‌ها یا همان کنترلرها (به‌منظور نیفتادن از دست افراد) دور مچ دست افراد بسته شد و کنترلرها نیز در دستشان قرار گرفت. بازی‌های انجام‌شده در این مطالعه عبارت بودند از: ماهی‌خوار، بوکس، بازی فوتبال، بولینگ، اسکی، بیت سیبر و بازی رقص. در هر جلسه، بیماران 3 بازی مختلف واقعیت مجازی به مدت 10 دقیقه با استراحت 1 تا 2 دقیقه در این بین انجام دادند. همه بیماران تمرینات را از سطح «آسان» شروع کردند. سطح دشواری تمرینات با‌توجه‌به سطح توانایی فرد در انجام کامل بازی‌ها بدون مشکل و از‌طریق سخت‌تر شدن بازی‌ها ارتقا یافت [16].
پس از جمع‌آوری داده‌ها برای بررسی طبیعی بودن توزیع داده‌ها از آزمون آماری شاپیرو ویلک استفاده شد. با‌توجه‌به توزیع نرمال دادها (P>0/05)، برای مقایسه اثرات تمرین بر هر‌کدام از متغیرهای وابسته بین گروه‌های مطالعه از آزمون تجزیهوتحلیل کوواریانس یک‌راهه استفاده شد، زیرا در این آزمون میزان اثر مقادیر پیش‌آزمون بر پس‌آزمون کنترل میشود. از نرم‌افزار SPSS نسخه 22 و سطح معناداری 0/05 در تمامی آزمون‌های آماری استفاده شد.
یافته‌ها
میانگین و انحراف معیار اطلاعات جمعیت‌شناختی شرکت‌کنندگان مربوط به سن، قد، وزن و توده بدنی در 2 گروه مطالعه در جدول شماره 1 آورده شده است.
همان‌گونه که مشاهده میشود گروه‌ها در این موارد با یکدیگر تفاوت قابل‌توجهی ندارند.
نتایج آزمون تجزیهوتحلیل کوواریانس یک‌راهه نشان داد با در نظر گرفتن نمرات پیش‌آزمون، تفاوت معناداری در میزان خطرسقوط افراد گروه کنترل و آزمایش در پس‌آزمون وجود دارد (35/712=F و 0/001=P) (جدول شماره 2).
این نتایج نشان می‌دهد تمرینات واقعیت مجازی بر کاهش خطرسقوط افراد گروه آزمایش اثر معناداری گذاشته است.
در ادامه نتایج آزمون تجزیهوتحلیل آماری جهت مقایسه اثرات تمرینات واقعیت مجازی بر متغیرهای کیفیت‌زندگی سالمندان نشان داد با در نظر گرفتن نمرات پیش‌آزمون، تفاوت معناداری در متغیرهای درد، سلامت عمومی، عملکرد، عملکرد اجتماعی، محدودیت هیجانی، انرژی و نشاط، سلامت جسمانی، سلامت روانی و کیفیت زندگی کلی افراد گروه کنترل و آزمایش در پس‌آزمون وجود دارد. در مقابل تفاوت معناداری در متغیرهای سلامت عاطفی و محدودیت جسمانی گروه‌ها در پس‌آزمون وجود نداشت (0/05<P) (جدول شماره 3).
این نتایج نشان می‌دهد تمرینات واقعیت مجازی بر بیشتر متغیرهای کیفیت زندگی (شامل درد، سلامت عمومی، عملکرد جسمانی، عملکرد اجتماعی، محدودیت هیجانی و انرژی و نشاط سلامت جسمانی، سلامت روانی و کیفیت زندگی) افراد گروه آزمایش اثر معناداری گذاشته است. نهایتاً، مجموع امتیازات به‌عنوان نتیجه کلی نشان می‌دهد تمرینات واقعیت مجازی بر متغیر کیفیت زندگی در افراد گروه آزمایش اثر معناداری داشته است.
بحث
هدف از انجام مطالعه حاضر تعیین تأثیر 8 هفته تمرینات واقعیت مجازی بر کیفیت زندگی و خطر سقوط مردان سالمند مبتلا به کمردرد مزمن غیراختصاصی بود. نتایج نشان داد پس از انجام تمرینات واقعیت مجازی کیفیت زندگی در گروه آزمایش نسبت به کنترل افزایش و خطر سقوط کاهش معنی‌داری داشته است. جمعیت سالمندان دومین گروه سنی است که به دلیل ابتلا به کمردرد به پزشکان مراجعه می‌کنند. کمردرد یکی از دلایل اصلی ناتوانی در سراسر جهان به حساب می‌آید که با ناتوانی عملکردی، اختلالات خواب، کناره‌گیری از فعالیت‌های اجتماعی، اختلالات روان‌شناختی و سقوط در افراد سالمند همراه است [22].
مطالعات قبلی نشان داده‌اند چگونه تمرینات مبتنی بر واقعیت مجازی بر انگیزه و لذت شرکت‌کنندگان تأثیر مثبت می‌گذارد [22، 23]. در‌واقع، واقعیت مجازی دارای مزایایی نسبت به ورزش بدنی معمولی است. اولاً، واقعیت مجازی جذاب‌تر است و ماهیت تعامل شرکت‌کنندگان را افزایش می‌دهد. ثانیاًٌ شرکت‌کنندگان به‌طور هم‌زمان می‌توانند تقویت عملکردها و مهارت‌های شناختی را هنگام انجام حرکات مفصلی انجام دهند. این بدان معنی است که بازیکنان می‌توانند بدون توجه ویژه به حرکات خود، روی مشارکت در یک بازی تمرکز کرده و تمرکز خود را روی تعاملات درون بازی بگذارند. ثالثاً واقعیت مجازی را می‌توان به‌تنهایی در خانه یا همراه با یک گروه کوچک بازی کرد. از‌این‌رو این مزیت‌های واقعیت مجازی جذابیت تمرینات را برای سالمندان افزایش می‌دهد [23].
نتایج ما نشان داد تمرینات واقعیت مجازی باعث کاهش معنادار خطر سقوط در افراد گروه تمرین میشود. این نتایج با نتایج مطالعات مرادی و همکاران [17]، کامینسکا و همکاران [24]، فو و همکاران [25] و اوگاوا و همکاران [26] همسو است. اوگاوا و همکاران (2020) به بررسی اثرات یک برنامه 4 هفته‌ای بازی‌های مجازی در مقایسه با برنامه تمرینات بدنی سنتی در افراد مسن بالای 65 سال در معرض خطر افتادن پرداختند و نشان دادند که انجام بازی‌های مجازی باعث بهبود ویژگی‌های راه رفتن و کاهش خطر سقوط سالمندان میشود [26]. برای توجیه اثرگذاری تمرینات واقعیت مجازی بر کاهش خطر سقوط سالمندان که در پژوهش حاضر مشاهده شد، باید توجه داشت خطر سقوط با توانایی کنترل تعادل رابطه معناداری دارد. به‌طوری‌که تعادل ضعیف و ناپایداری وضعیتی از مهم‌ترین عوامل ایجاد خطر سقوط و مشکلات مربوط به زمین خوردن در سالمندان هستند [27]. با‌توجه‌به این موارد، به نظر می‌رسد که کاهش خطر بروز سقوط سالمندان در پژوهش حاضر به دلیل بهبود وضعیت تعادل و پایداری آن‌ها بوده است؛ هرچند که ارتباط بین این 2 متغیر در این پژوهش مورد بررسی قرار نگرفته است و در این زمینه نیاز به انجام تحقیقات بیشتری در آینده وجود دارد. با‌توجه‌به اینکه معمولاً در برنامه‌های مراقبت درمانی کوتاه‌مدت برای افراد مبتلا به سقوط در جهت بازگشت به زندگی روزمره در جامعه خلأ وجود دارد [25] و با‌توجه‌به نتایج مطالعه حاضر در راستای کاهش خطر سقوط و بهبود عملکرد افراد، استفاده از واقعیت مجازی را می‌توان به‌عنوان یک روش تمرینی برای کاهش خطر سقوط در سالمندان مؤثر دانست که می‌تواند مورد توجه مربیان ورزشی، درمانگران، فیزیوتراپ‌ها و یا حتی افرادی که از سالمندان مراقبت می‌کنند نیز قرار بگیرد.
نتایج حاصل از بررسی اثربخشی واقعیت مجازی بر کیفیت زندگی سالمندان نشان داد که با در نظر گرفتن نمرات پیش‌آزمون، تفاوت معناداری در متغیرهای درصد درد، سلامت عمومی، عملکرد جسمانی، عملکرد اجتماعی، محدودیت هیجانی، انرژی و نشاط، سلامت جسمانی، سلامت روانی و کیفیت زندگی کلی افراد گروه کنترل و آزمایش در پس‌آزمون وجود دارد. به‌طوری‌که تمرینات واقعیت مجازی باعث بهبود معنادار متغیرهای کیفیت زندگی در افراد گروه تمرین شد. این نتایج با نتایج مطالعات کریمی و بریزیر [28] و جونز و همکاران [29] همسو است. کریمی و بریزیر (2016) به بررسی اثرات یک دوره تمرینات واقعیت مجازی (به مدت 16 دقیقه 2 بار در هفته برای مدت 5 هفته) بر کیفیت زندگی، شادی و سازگاری عملکردی در 52 نفر از افراد سالمند پرداختند؛ آن‌ها بیان کردند که جلسات واقعیت مجازی قابلیت تأثیر‌گذاری بر سطح سلامت و تناسب عملکردی سالمندان را همراه با تقویت جنبه‌های فیزیکی و رفاه در میان سالمندان دارد و همچنین می‌تواند سطح درد، اضطراب و افسردگی را نیز کاهش دهد [28]. از دلایل مهم بهبود کیفیت زندگی سالمندان در پژوهش حاضر می‌توان به بهبود درک فرد از بدن خود، کاهش احساس درد از‌طریق شکل‌پذیری قشر مغز ناشی از تحریک حسی‌حرکتی یا شناختی اشاره کرد. در همین زمینه، المانو و همکاران (2019) مشاهده کردند که واقعیت مجازی می‌تواند در کمک به افراد دارای کمردرد مزمن در بهبود سطح کیفی بیماران، کاهش شدت درد، بازیابی عملکرد حرکتی، بهبود خلق‌وخوی و توانایی‌های عملکردی بیمار مؤثر است. آن‌ها بیان کردند که تمرینات واقعیت مجازی با کمک به بیماران برای به دست آوردن درک صحیحی از بدن، به آن‌ها کمک می‌کنند تا توانایی‌های عملکردی و کیفیت زندگی خود را بهبود بخشند و احساس درد را نیز کاهش دهند [4]. از دیگر دلایل اثرگذاری تمرینات واقعیت مجازی بر کیفیت زندگی افراد سالمند می‌توان به ایجاد احساس لذت و انگیزه اشاره کرد. بازی‌های واقعیت مجازی را می‌توان به‌تنهایی در خانه یا همراه با یک گروه کوچک بازی کرد که این مسئله از‌لحاظ عملکرد اجتماعی برای بزرگسالان جذاب‌تر است. در‌نهایت، باید توجه داشت که یکی از مزایای استفاده از تمرینات واقعیت مجازی در پژوهش حاضر کاهش محدودیت هیجانی افراد سالمند بود. هر روشی که بتواند ساختار ترس را فعال و آن را اصلاح کند می‌تواند مفید باشد. به‌هرحال، با‌توجه‌به گستره اندک مطالعات پیشین در این زمینه، انجام تحقیقات بیشتر در آینده جهت بررسی هرچه دقیق‌تر مکانیسم‌ها و نحوه اثرگذاری تمرینات واقعیت مجازی بر مولفه‌های مختلف کیفیت زندگی ضروری است.
نتیجه‌گیری
بهطورکلی، نتایج این پژوهش اثرات مفید استفاده از تمرینات واقعیت مجازی را به‌عنوان یک روش مداخلاتی در دسترس، متنوع و لذت‌بخش برای کاهش خطر سقوط همراه با بهبود وضعیت پایداری و کیفیت زندگی در سالمندان نشان داد.بنابراین استفاده از این تمرینات جهت افزایش کیفیت زندگی و کاهش خطر سقوط سالمندان مبتلا به کمردرد مزمن توصیه میشود. پیشنهاد میشود مطالعات آتی به مقایسه اثر تمرینات واقعیت مجازی با پروتکل‌های ورزشی ویژه سالمندان بپردازند. همچنین عدم بررسی ماندگاری اثرات این تمرینات می‌تواند یکی از محدودیت‌های مطالعه حاضر باشد. پیشنهاد میشود مطالعات آتی ماندگاری تأثیر این تمرینات را نیز مدنظر قرار دهند. آگاهی از این نتایج می‌تواند در برنامه‌ریزی تمرینات مختص سالمندان مورد توجه مربیان ورزشی، درمانگران، فیزیوتراپ‌ها و یا حتی افرادی که از سالمندان مراقبت می‌کنند، قرار بگیرد.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه دارای تأییدیه اخلاقی به شماره IR.BASU.REC.1399.035 از دانشگاه بوعلی سینا و شماره ثبت در مرکز ثبت کارآزمایی بالینی ایران (IRCT) با کد IRCT20200204046368N7 است.
حامی مالی
این مقاله با حمایت مالی معاونت پژوهشی و فناوری دانشگاه بوعلی سینا انجام شده است.
مشارکت نویسندگان
جمع‌آوری داده‌ها: علی یلفانی، میثم سحاب قلی‌فر، آزاده عسگرپور؛ آنالیز داده‌ها: علی یلفانی، میثم سحاب قلی فر، زهرا رئیسی؛ پیش‌نویس مقاله: علی یلفانی، زهرا رئیسی؛ ویرایش نهایی مقاله: علی یلفانی، زهرا رئیسی.
تعارض منافع
بنابر اعلام نویسندگان این مقاله تعارض منافعی ندارد.
References
1.Khorrami Z, Rezapour M, Etemad K, Yarahmadi S, Khodakarim S, Mahdavi Hezaveh A, et al. The patterns of non-communicable disease multimorbidity in iran: A multilevel analysis. Sci Rep. 2020; 10(1):3034. [DOI:10.1038/s41598-020-59668-y] [PMID] [PMCID]
2.Afra H, Eslami R, Ayar A. [Successful aging based on approaches economic and cultural capital (case study: Teachers retired 60-year high in Tabriz) (Persian)]. Soc Dev Welf Plan. 2021; 11(45):193-220. [DOI:10.22054/qjsd.2021.56880.2072]
3.Wong AYL, Karppinen J, Samartzis D. Low back pain in older adults: Risk factors, management options and future directions. Scoliosis Spinal Disord. 2017; 12:14. [DOI:10.1186/s13013-017-0121-3] [PMID] [PMCID]
4.Alemanno F, Houdayer E, Emedoli D, Locatelli M, Mortini P, Mandelli C, et al. Efficacy of virtual reality to reduce chronic low back pain: Proof-of-concept of a non-pharmacological approach on pain, quality of life, neuropsychological and functional outcome. Plos One. 2019; 14(5):e0216858. [DOI:10.1371/journal.pone.0216858] [PMID] [PMCID]
5.Bitenc-Jasiejko A, Konior K, Lietz-Kijak D. Meta-analysis of integrated therapeutic methods in noninvasive lower back pain therapy (LBP): The role of interdisciplinary functional diagnostics. Pain Res Manag. 2020; 2020:3967414. [DOI:10.1155/2020/3967414] [PMID] [PMCID]
6.Gholami Borujeni B, Yalfani A. Reduction of postural sway in athletes with chronic low back pain through eight weeks of inspiratory muscle training: A randomized controlled trial. Clin Biomech. 2019; 69:215-20. [DOI:10.1016/j.clinbiomech.2019.09.006] [PMID]
7.Alizadehsaravi L, Bruijn SM, Maas H, van Dieën JH. Modulation of soleus muscle H-reflexes and ankle muscle co-contraction with surface compliance during unipedal balancing in young and older adults. Exp Brain Res. 2020; 238(6):1371-83. [DOI:10.1007/s00221-020-05784-0] [PMID] [PMCID]
8.Ge L, Yu Q, Wang C, Huang H, Li X, Zhang S, et al. How cognitive loads modulate the postural control of older women with low back pain? BMC Geriatr. 2021; 21(1):82. [DOI:10.1186/s12877-021-02025-z] [PMID] [PMCID]
9.Cuevas-Trisan R. Balance problems and fall risks in the elderly. Phys Med Rehabil Clin N Am. 2017; 28(4):727-37. [DOI:10.1016/j.pmr.2017.06.006] [PMID]
10.Cho KH, An S, Kang J. Systems biology for reverse aging. Aging. 2021; 13(11):14549-51. [DOI:10.18632/aging.203188] [PMID] [PMCID]
11.Pfitzner R, Koenigstorfer J. Quality of life of residents living in a city hosting mega-sport events: A longitudinal study. BMC Public Health. 2016; 16(1):1102. [DOI:10.1186/s12889-016-3777-3] [PMID] [PMCID]
12.Esain I, Rodriguez-Larrad A, Bidaurrazaga-Letona I, Gil SM. Health-related quality of life, handgrip strength and falls during detraining in elderly habitual exercisers. Health Qual Life Outcomes. 2017; 15(1):226. [DOI:10.1186/s12955-017-0800-z] [PMID] [PMCID]
13.Keshner EA. Virtual reality and physical rehabilitation: A new toy or a new research and rehabilitation tool? J Neuroeng Rehabil. 2004; 1(1):8. [DOI:10.1186/1743-0003-1-8] [PMID] [PMCID]
14.Nambi G, Abdelbasset WK, Elsayed SH, Alrawaili SM, Abodonya AM, Saleh AK, et al. Comparative effects of isokinetic training and virtual reality training on sports performances in university football players with chronic low back pain-randomized controlled study. Evid Based Complement Alternat Med. 2020; 2020:2981273. [DOI:10.1155/2020/2981273] [PMID] [PMCID]
15.Gschwind YJ, Eichberg S, Ejupi A, de Rosario H, Kroll M, Marston HR, et al. ICT-based system to predict and prevent falls (iStoppFalls): Results from an international multicenter randomized controlled trial. Eur Rev Aging Phys Act. 2015; 12:10. [DOI:10.1186/s11556-015-0155-6] [PMID] [PMCID]
16.Yalfani A, Abedi M, Raeisi Z. Effects of an 8-week virtual reality training program on pain, fall risk, and quality of life in elderly women with chronic low back pain: Double-blind randomized clinical trial. Games Health J. 2022; 11(2):85-92. [DOI:10.1089/g4h.2021.0175] [PMID]
17.Moradi H, Aslani M, Fazel Khakhoran J. [Effect of virtual reality-based balance exercise on static, dynamic and functional balance in elderly (Persian)]. J Geriatr Nurs. 2018; 4(2):93-102. [Link]
18.Dawson N, Dzurino D, Karleskint M, Tucker J. Examining the reliability, correlation, and validity of commonly used assessment tools to measure balance. Health Sci Rep. 2018; 1(12):e98. [DOI:10.1002/hsr2.98] [PMID] [PMCID]
19.Zhao Y, Chung PK. Differences in functional fitness among older adults with and without risk of falling. Asian Nurs Res. 2016; 10(1):51-5. [DOI:10.1016/j.anr.2015.10.007] [PMID]
20.Farzianpour F, Foroushani AR, Badakhshan A, Gholipour M, Roknabadi EH. Quality of life for elderly residents in nursing homes. Glob J Health Sci. 2015; 8(4):127-35. [DOI:10.5539/gjhs.v8n4p127] [PMID] [PMCID]
21.Shohani M, Mohammadnejad S, Khorshidi A, Motazedi Kiani S. Effectiveness of aerobic exercise on dimensions of quality of life in elderly females. J Nurs Midwifery Sci. 2022; 6(3):112-7. [DOI:10.4103/JNMS.JNMS_9_19]
22.Lardon A, Dubois JD, Cantin V, Piché M, Descarreaux M. Predictors of disability and absenteeism in workers with non-specific low back pain: A longitudinal 15-month study. Appl Ergon. 2018; 68:176-85. [DOI:10.1016/j.apergo.2017.11.011] [PMID]
23.Wang B, Shen M, Wang YX, He ZW, Chi SQ, Yang ZH. Effect of virtual reality on balance and gait ability in patients with Parkinson's disease: A systematic review and meta-analysis. Clin Rehabil. 2019; 33(7):1130-8. [DOI:101177/0269215519843174] [PMID]
24.Kamińska MS, Miller A, Rotter I, Szylińska A, Grochans E. The effectiveness of virtual reality training in reducing the risk of falls among elderly people. Clin Interv Aging. 2018; 13:2329-38. [DOI:10.2147/CIA.S183502] [PMID] [PMCID]
25.Phu S, Vogrin S, Al Saedi A, Duque G. Balance training using virtual reality improves balance and physical performance in older adults at high risk of falls. Clin Interv Aging. 2019; 14:1567-77. [DOI:10.2147/CIA.S220890] [PMID] [PMCID]
26.Ogawa EF, Huang H, Yu LF, Gona PN, Fleming RK, Leveille SG, et al. Effects of exergaming on cognition and gait in older adults at risk for falling. Med Sci Sports Exerc. 2020; 52(3):754-61. [DOI:10.1249/MSS.0000000000002167] [PMID]
27.Gschwind YJ, Schoene D, Lord SR, Ejupi A, Valenzuela T, Aal K, et al. The effect of sensor-based exercise at home on functional performance associated with fall risk in older people - a comparison of two exergame interventions. Eur Rev Aging Phys Act. 2015; 12:11. [DOI:10.1186/s11556-015-0156-5] [PMID] [PMCID]
28.Karimi M, Brazier J. Health, health-related quality of life, and quality of life: What is the difference? Pharmacoeconomics. 2016; 34(7):645-9.[DOI:10.1007/s40273-016-0389-9] [PMID]
2.Afra H, Eslami R, Ayar A. [Successful aging based on approaches economic and cultural capital (case study: Teachers retired 60-year high in Tabriz) (Persian)]. Soc Dev Welf Plan. 2021; 11(45):193-220. [DOI:10.22054/qjsd.2021.56880.2072]
3.Wong AYL, Karppinen J, Samartzis D. Low back pain in older adults: Risk factors, management options and future directions. Scoliosis Spinal Disord. 2017; 12:14. [DOI:10.1186/s13013-017-0121-3] [PMID] [PMCID]
4.Alemanno F, Houdayer E, Emedoli D, Locatelli M, Mortini P, Mandelli C, et al. Efficacy of virtual reality to reduce chronic low back pain: Proof-of-concept of a non-pharmacological approach on pain, quality of life, neuropsychological and functional outcome. Plos One. 2019; 14(5):e0216858. [DOI:10.1371/journal.pone.0216858] [PMID] [PMCID]
5.Bitenc-Jasiejko A, Konior K, Lietz-Kijak D. Meta-analysis of integrated therapeutic methods in noninvasive lower back pain therapy (LBP): The role of interdisciplinary functional diagnostics. Pain Res Manag. 2020; 2020:3967414. [DOI:10.1155/2020/3967414] [PMID] [PMCID]
6.Gholami Borujeni B, Yalfani A. Reduction of postural sway in athletes with chronic low back pain through eight weeks of inspiratory muscle training: A randomized controlled trial. Clin Biomech. 2019; 69:215-20. [DOI:10.1016/j.clinbiomech.2019.09.006] [PMID]
7.Alizadehsaravi L, Bruijn SM, Maas H, van Dieën JH. Modulation of soleus muscle H-reflexes and ankle muscle co-contraction with surface compliance during unipedal balancing in young and older adults. Exp Brain Res. 2020; 238(6):1371-83. [DOI:10.1007/s00221-020-05784-0] [PMID] [PMCID]
8.Ge L, Yu Q, Wang C, Huang H, Li X, Zhang S, et al. How cognitive loads modulate the postural control of older women with low back pain? BMC Geriatr. 2021; 21(1):82. [DOI:10.1186/s12877-021-02025-z] [PMID] [PMCID]
9.Cuevas-Trisan R. Balance problems and fall risks in the elderly. Phys Med Rehabil Clin N Am. 2017; 28(4):727-37. [DOI:10.1016/j.pmr.2017.06.006] [PMID]
10.Cho KH, An S, Kang J. Systems biology for reverse aging. Aging. 2021; 13(11):14549-51. [DOI:10.18632/aging.203188] [PMID] [PMCID]
11.Pfitzner R, Koenigstorfer J. Quality of life of residents living in a city hosting mega-sport events: A longitudinal study. BMC Public Health. 2016; 16(1):1102. [DOI:10.1186/s12889-016-3777-3] [PMID] [PMCID]
12.Esain I, Rodriguez-Larrad A, Bidaurrazaga-Letona I, Gil SM. Health-related quality of life, handgrip strength and falls during detraining in elderly habitual exercisers. Health Qual Life Outcomes. 2017; 15(1):226. [DOI:10.1186/s12955-017-0800-z] [PMID] [PMCID]
13.Keshner EA. Virtual reality and physical rehabilitation: A new toy or a new research and rehabilitation tool? J Neuroeng Rehabil. 2004; 1(1):8. [DOI:10.1186/1743-0003-1-8] [PMID] [PMCID]
14.Nambi G, Abdelbasset WK, Elsayed SH, Alrawaili SM, Abodonya AM, Saleh AK, et al. Comparative effects of isokinetic training and virtual reality training on sports performances in university football players with chronic low back pain-randomized controlled study. Evid Based Complement Alternat Med. 2020; 2020:2981273. [DOI:10.1155/2020/2981273] [PMID] [PMCID]
15.Gschwind YJ, Eichberg S, Ejupi A, de Rosario H, Kroll M, Marston HR, et al. ICT-based system to predict and prevent falls (iStoppFalls): Results from an international multicenter randomized controlled trial. Eur Rev Aging Phys Act. 2015; 12:10. [DOI:10.1186/s11556-015-0155-6] [PMID] [PMCID]
16.Yalfani A, Abedi M, Raeisi Z. Effects of an 8-week virtual reality training program on pain, fall risk, and quality of life in elderly women with chronic low back pain: Double-blind randomized clinical trial. Games Health J. 2022; 11(2):85-92. [DOI:10.1089/g4h.2021.0175] [PMID]
17.Moradi H, Aslani M, Fazel Khakhoran J. [Effect of virtual reality-based balance exercise on static, dynamic and functional balance in elderly (Persian)]. J Geriatr Nurs. 2018; 4(2):93-102. [Link]
18.Dawson N, Dzurino D, Karleskint M, Tucker J. Examining the reliability, correlation, and validity of commonly used assessment tools to measure balance. Health Sci Rep. 2018; 1(12):e98. [DOI:10.1002/hsr2.98] [PMID] [PMCID]
19.Zhao Y, Chung PK. Differences in functional fitness among older adults with and without risk of falling. Asian Nurs Res. 2016; 10(1):51-5. [DOI:10.1016/j.anr.2015.10.007] [PMID]
20.Farzianpour F, Foroushani AR, Badakhshan A, Gholipour M, Roknabadi EH. Quality of life for elderly residents in nursing homes. Glob J Health Sci. 2015; 8(4):127-35. [DOI:10.5539/gjhs.v8n4p127] [PMID] [PMCID]
21.Shohani M, Mohammadnejad S, Khorshidi A, Motazedi Kiani S. Effectiveness of aerobic exercise on dimensions of quality of life in elderly females. J Nurs Midwifery Sci. 2022; 6(3):112-7. [DOI:10.4103/JNMS.JNMS_9_19]
22.Lardon A, Dubois JD, Cantin V, Piché M, Descarreaux M. Predictors of disability and absenteeism in workers with non-specific low back pain: A longitudinal 15-month study. Appl Ergon. 2018; 68:176-85. [DOI:10.1016/j.apergo.2017.11.011] [PMID]
23.Wang B, Shen M, Wang YX, He ZW, Chi SQ, Yang ZH. Effect of virtual reality on balance and gait ability in patients with Parkinson's disease: A systematic review and meta-analysis. Clin Rehabil. 2019; 33(7):1130-8. [DOI:101177/0269215519843174] [PMID]
24.Kamińska MS, Miller A, Rotter I, Szylińska A, Grochans E. The effectiveness of virtual reality training in reducing the risk of falls among elderly people. Clin Interv Aging. 2018; 13:2329-38. [DOI:10.2147/CIA.S183502] [PMID] [PMCID]
25.Phu S, Vogrin S, Al Saedi A, Duque G. Balance training using virtual reality improves balance and physical performance in older adults at high risk of falls. Clin Interv Aging. 2019; 14:1567-77. [DOI:10.2147/CIA.S220890] [PMID] [PMCID]
26.Ogawa EF, Huang H, Yu LF, Gona PN, Fleming RK, Leveille SG, et al. Effects of exergaming on cognition and gait in older adults at risk for falling. Med Sci Sports Exerc. 2020; 52(3):754-61. [DOI:10.1249/MSS.0000000000002167] [PMID]
27.Gschwind YJ, Schoene D, Lord SR, Ejupi A, Valenzuela T, Aal K, et al. The effect of sensor-based exercise at home on functional performance associated with fall risk in older people - a comparison of two exergame interventions. Eur Rev Aging Phys Act. 2015; 12:11. [DOI:10.1186/s11556-015-0156-5] [PMID] [PMCID]
28.Karimi M, Brazier J. Health, health-related quality of life, and quality of life: What is the difference? Pharmacoeconomics. 2016; 34(7):645-9.[DOI:10.1007/s40273-016-0389-9] [PMID]
ارسال پیام به نویسنده مسئول
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
